MAŁOPOLSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO
z siedzibą w Karniowicach

Wścieklizna jest zakaźną wirusową chorobą o ostrym przebiegu, której zwalczanie prowadzone jest z urzędu. Choroba ta jest nieuleczalna dla ludzi oraz zwierząt. Wściekliznę wywołuje wirus neurotropowy należący do rodziny Rhabdoviridae i rodzaju Lyssavirus, który atakuje ośrodkowy układ nerwowy (mózgowie i rdzeń kręgowy) ssaków, w tym człowieka. Dla ludzi jest to niebezpieczna choroba odzwierzęca.

Do zarażenia chorobą dochodzi głównie w wyniku pogryzienia przez zwierzę lub przedostania się śliny chorego zwierzęcia w miejsce skaleczenia/zadrapania skóry lub błon śluzowych. Z miejsca zakażenia wirus „wędruje” wzdłuż nerwów obwodowych do ośrodkowego układu nerwowego, w którym rozpoczyna namnażanie. Wirus na kilka dni (1-10) przed pojawieniem się objawów klinicznych, przedostaje się do ślinianek. Wirus wścieklizny obecny jest w płynie mózgowo-rdzeniowym chorych zwierząt oraz ich ślinie w końcowym stadium choroby, nieobecny zaś we krwi, moczu oraz kale.

Okres wylęgania choroby, czyli czas od momentu zakażenia do pojawienia się jej pierwszych objawów, może wynosić od 10 dni do nawet 2 lat. Długość tego okresu zależy od dawki zakażającej i miejsca wprowadzenia wirusa do organizmu, przeciętnie jest to 30-90 dni. Wirus wścieklizny jestodporny na działanie czynników fizycznych i chemicznych, a także na procesy rozkładu gnilnego. W gnijących i podlegających autolizie zwłokach zwierząt zachowuje on zakaźność przez kilka tygodni.W powierzchniowych warstwach ziemi wirus zachowuje zakaźność przez 2-3 miesiące. W płynnej ślinie wirus może zachowywać właściwości zakaźne jeszcze po upływie doby, zaś w ślinie wysuszonej – po 14 godzinach. Wirus wścieklizny jest wrażliwy jest na eter, chloroform i inne rozpuszczalniki tłuszczów oraz na kwaśny odczyn środowiska. W pH 3 ginie po 30 minutach, natomiast w pH powyżej 4,5-5 dopiero po 24 godzinach. Wirus jest szczególnie wrażliwy na działanie formaliny, fenolu, ługu sodowego, alkoholu etylowego i roztworów mydła (co jest istotne przy dezynfekcji ran).Roztwory 2-5% powszechnie stosowanych środków odkażających niszczą wirus w ciągu kilku minut. W temperaturze 60°C wirus wścieklizny ginie po 5 minutach, a w temperaturze 100°C – po 2 minutach. W wyniku działania promieni słonecznych wirus traci zjadliwość po 2 godzinach. Substancją, która na wirus wścieklizny wpływa konserwująco jest glicerol. Rdzeń przedłużony chorego zwierzęcia przetrzymywany w glicerolu w warunkach chłodniczych zachowuje zakaźność do 900 dni.

W środowisku naturalnym wścieklizna występuje w dwóch formach:

• naturalnej (czyli tzw. „leśnej”), występującej u zwierząt wolno żyjących na całym świecie,
• tzw. „ulicznej”, występującej u bezpańskich psów oraz kotów.

Obecność i rozprzestrzenianie wścieklizny w środowisku naturalnym podtrzymywane jest przez zwierzęta różnych gatunków, które mogą stanowić zarówno wektor, jak i rezerwuar wirusa. Wśród gatunków wrażliwych są również takie, u których przeważa postać „cicha” wścieklizny, przebiegająca z pominięciem stadium napadów agresji. Spośród zwierząt wolno żyjących są to głównie sarny i jelenie, a wśród zwierząt domowych – bydło i rzadko owce.

W Europie największa ilość przypadków wścieklizny stwierdzana jest u lisów wolno żyjących, borsuków, nietoperzy, jenotów, wśród zwierząt domowych – u psów i kotów, a spośród zwierząt gospodarskich – u bydła oraz owiec.

Objawy choroby u zwierząt domowych

Pełne objawy kliniczne wścieklizny u psów występują przez 1-7 dni, rzadko dłużej i prowadzą zawsze do zejścia śmiertelnego.

Z uwagi na przebieg i występujące objawy kliniczne, wyróżnić można ogólnie dwie

postacie choroby – postać gwałtowną (tzw. „szałową”) oraz porażenną (tzw. „cichą”).

W postaci gwałtownej wyróżnia się trzy stadia: zwiastunowe, pobudzenia oraz porażeń.

W stadium zwiastunowym obserwuje się zmiany w zachowaniu zwierzęcia, takie jak:

• brak zainteresowania jedzeniem i piciem,
• świąd skóry,
• rozszerzenie źrenic,
• wypadanie trzeciej powieki, zez.

W stadium pobudzenia u zwierzęcia dochodzi do wzrostu agresywności, zwierzę jest bardzo niespokojne, rozdrażnione, nadpobudliwe, atakuje ludzi, inne zwierzęta oraz przedmioty, może pobierać niejadalne przedmioty (dysfagia), wydawać nienaturalne dźwięki (dysfonia) lub ciągle wyć. Pojawia się ślinotok i kłopoty z przełykaniem, otępienie, zaburzenia świadomości i orientacji.

Chorobę kończy stadium porażenne, które charakteryzuje się:

• zaburzeniami w koordynacji i niezbornością ruchu,
• napadami drgawek,
• przewracaniem się,
• porażeniami, w tym żuchwy z wypadaniem języka,
• porażeniem mięśni oddechowych i śmiercią zwierzęcia.

Nie wszystkie objawy i stadia choroby muszą pojawić się u zakażonego zwierzęcia.

Objawy wścieklizny u bydła

U bydła wścieklizna przebiega najczęściej w postaci porażennej, czyli tzw. „cichej”. Objawy kliniczne pierwszego stadium choroby są nietypowe i obejmują ograniczenie pobierania paszy, występowanie wzdęć, objawów niestrawności, atonii żwacza, biegunek lub zaparć. W późniejszym okresie obserwuje się:

• występowanie różnego stopnia drgawek poszczególnych partii mięśni,
• silne parcie na prostnicę,
• zmieniony, tępy wyraz oczu,
• ślinotok,
• ciągłe ryczenie,
• nienaturalne położenie głowy (głowa jest skręcona i odchylona w kierunku tułowia) lub ogona,
• zaleganie,
• chwiejność i porażenie kończyn tylnych.

W przypadku wystąpienia postaci szałowej bydło wykazuje silny niepokój, nadmierną pobudliwość na dźwięki oraz ruch, zwierzęta wpadają wówczas na ściany lub ogrodzenie, mogą intensywnie grzebać kończynami w ziemi/ściółce, co może prowadzić do złamania kończyny. Choroba prowadzi do śmierci zwierzęcia. U owiec charakterystycznym objawem jest opieranie głowy o ścianę. Stwierdzenie wymienionych objawów i podejrzenie wystąpienia choroby należy niezwłocznie zgłosić lekarzowi weterynarii lub organom administracji.

Wścieklizny u żadnego gatunku zwierząt nie leczy się.

Zapobieganie

Istotnym elementem w ograniczaniu szerzenia się wścieklizny są coroczne szczepienia psów (obowiązkowe) i kotów (nieobowiązkowe, ale zalecane) towarzyszących człowiekowi, szczególnie tych utrzymywanych w gospodarstwach. W gospodarstwach położonych w pobliżu lasów ważne jest zabezpieczenie obory/owczarni przed dostępem dzikich zwierząt, szczególnie w nocy, a także okresowa deratyzacja, ponieważ gryzonie również mogą być nosicielami wirusa. W przypadku spotkania z dzikimi lub domowymi zwierzętami wykazującymi zachowania nietypowe dla swojego gatunku (wyraźna agresja u psów oraz nienaturalna spolegliwość, uległość, przyjazne nastawienie i brak lęku przed człowiekiem u dzikich zwierząt), należy zachować szczególną ostrożność. Zwierząt zachowujących się w taki sposób nie należy chwytać, karmić, pochylać się nad nimi ani głaskać. Podobnie należy zachować się w sytuacji kontaktu z nietoperzem aktywnym w środku dnia, który przebywa w budynku mieszkalnym i ma trudności z lataniem. O wystąpieniu zdarzeń należy poinformować najbliższego lekarza weterynarii, inspekcję weterynaryjną, sanepid lub wójta/burmistrza. Zgłaszać należy również przypadki pogryzień zwierząt domowych przez dzikie.

Ponieważ głównym wektorem wirusa wścieklizny w środowisku naturalnym są dziko żyjące lisy, Państwowa Inspekcja Weterynarii wykonuje okresowe szczepienia ochronne tych zwierząt, dwukrotnie w ciągu roku – wiosną i jesienią. Ostatnia akcja szczepienia lisów w Małopolsce miała miejsce pod koniec listopada 2016 r. Szczepienie lisów wykonywane jest za pomocą przynęt zawierających szczepionkę doustną (Lysvulpen), która zrzucana jest z samolotów oraz wykładana ręcznie. Przynęta jest mieszaniną mączki rybnej, oleju kokosowego, parafiny i tetracykliny, ma kształt walca lub krążka w kolorze szarozielonym lub brązowoszarym. W jej wnętrzu umieszczona jest plastikowa kapsułka zawierająca wirus szczepionkowy w płynnej formie wraz z opisem zawartości. Szczepionki wykładane są w miejscach naturalnego przebywania lisów (pola, łąki i lasy) oraz w pobliżu lisich nor, a także w bliskim sąsiedztwie siedzib ludzkich. Szczepionka jest nieszkodliwa dla zwierząt domowych i innych zwierząt wolno żyjących, ale w przypadku kontaktu zwierząt domowych z przynętami fakt ten należy skonsultować z lekarzem weterynarii, który podejmie decyzję o ewentualnym poddaniu zwierzęcia obserwacji. W okresie szczepienia lisów dziko żyjących zaleca się ograniczenie wstępu do lasów.

Ponieważ przynęty, które były dotykane przez ludzi są przez lisy omijane, Inspekcja Weterynaryjna prosi, aby ich nie podnosić ani nie dotykać, a tym bardziej nie rozłamywać, gdyż znajdująca się wewnątrz szczepionka jest w stanie płynnym i może dostać się do organizmu poprzez skaleczenia na rękach, spojówkę oka lub błonę śluzową jamy ustnej i nosa. W razie przypadkowego kontaktu człowieka z kapsułką zawierającą wirus szczepionkowy, miejsce kontaktu wymaga przemycia wodą z mydłem i zgłoszenia się do najbliższego lekarza lub Powiatowej Stacji Sanitarno–Epidemiologicznej. W okresie wykonywania szczepień oraz 14 dni po szczepieniu zaleca się nie wypuszczać bez opieki psów i kotów, a w czasie spacerów psy prowadzić na smyczy oraz w kagańcu. Jeśli szczepionkę znajdziemy na terenie należącej do nas posesji, należy ją przenieść w miejsce dostępne dla lisów (najbliższe pole, łąka, skraj lasu) używając w tym celu rękawic lub folii ochraniającej ręce. Szczepionkę można także dostarczyć do najbliższego Powiatowego Inspektoratu Weterynarii.

Wszelkich informacji na temat okresowych szczepień ochronnych lisów dziko żyjących oraz obostrzeń związanych z występowaniem wścieklizny udziela Wojewódzki Inspektorat Weterynarii w Krakowie (tel. 12/293 10 10) oraz wszystkie powiatowe inspektoraty weterynarii.

W przypadku pogryzienia człowieka przez chore lub podejrzane o wściekliznę zwierzę, należy:

• pozwolić, aby krew przez jakiś czas swobodnie wypływała z rany,
• przemyć ranę wodą z mydłem,
• zdezynfekować ranę,
• nałożyć opatrunek,
• zgłosić się do lekarza.

LEKARZ OCENIA STOPIEŃ NARAŻENIA PACJENTA NA ZAKAŻENIE WŚCIEKLIZNĄ I KWALIFIKUJE DO EWENTUALNYCH SZCZEPIEŃ.

W przypadku pokąsania człowieka lub innego rodzaju kontaktu np. ze śliną zwierzęcia, szczególnie bezpańskiego lub dzikiego, bezwzględnie konieczne jest ustalenie, czy zwierzę było chore. W każdym przypadku Powiatowy Lekarz Weterynarii decyduje o ewentualnej konieczności przeprowadzenia obserwacji zwierzęcia, np. gdy nie można udokumentować faktu jego zaszczepienia. Obserwacja prowadzona jest przez Inspektorów Weterynaryjnych lub wyznaczonych Urzędowych Lekarzy Weterynarii we wskazanej lecznicy dla zwierząt. Właściciel zwierzęcia nie ponosi kosztów za przeprowadzenie obserwacji weterynaryjnej i wydanie wyniku obserwacji. Obserwacja taka (np. w przypadku psa) trwa przeciętnie 15 dni od momentu ekspozycji, czyli potencjalnego kontaktu człowieka z wirusem zawartym w ślinie zwierzęcia. Powiatowy Lekarz Weterynarii wskazuje, który lekarz jest upoważniony do jej przeprowadzenia w pierwszym, piątym, dziesiątym i piętnastym dniu od pokąsania. Jeśli po zakończeniu obserwacji zwierzę nie wykazuje żadnych niepokojących objawów, nie wykazuje odchyleń od normy klinicznej, to wynik takiej obserwacji jest ujemny, zarówno dla pokąsanego, jak i dla zwierzęcia. Oznacza to, że w momencie pokąsania, w ślinie zwierzęcia wirus wścieklizny był nieobecny. Jeśli w trakcie prowadzonej obserwacji zwierzę padnie, kierowane jest na badania, które wykażą, czy wścieklizna była przyczyną śmierci zwierzęcia.

Agata Karpowicz, dn. 30.01.2017 r.

Opracowanie m.in. na podstawie materiałów informacyjnych oraz szkoleniowych Wojewódzkiego Inspektoratu Weterynarii w Krakowie