Zgadzam się na przechowywanie na urządzeniu, z którego korzystam tzw. plików cookies oraz na przetwarzanie moich danych osobowych pozostawianych w czasie korzystania przeze mnie ze stron internetowych lub serwisów oraz innych parametrów zapisywanych w plikach cookies w celach marketingowych, w tym na profilowanie i w celach analitycznych przez Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach oraz zaufanych partnerów.

Administratorzy danych:

Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego
z siedzibą w Karniowicach
ul. Osiedlowa 9, 32-082 Karniowice

Zaufani partnerzy:

Cele przetwarzania danych:

  1. marketing, w tym profilowanie i cele analityczne
  2. świadczenie usług drogą elektroniczną
  3. dopasowanie treści stron internetowych do preferencji i zainteresowań
  4. wykrywanie botów i nadużyć w usługach
  5. pomiary statystyczne i udoskonalenie usług (cele analityczne)

Podstawy prawne przetwarzania danych:

  1. marketing, w tym profilowanie oraz cele analityczne – zgoda
  2. świadczenie usług drogą elektroniczną - niezbędność danych do świadczenia usługi
  3. pozostałe cele - uzasadniony interes administratora danych

Odbiorcy danych:
Administrator Danych Osobowych MODR, zaufani partnerzy

Prawa osoby, której dane dotyczą:
Prawo żądania sprostowania, usunięcia lub ograniczenia przetwarzania danych; prawo wycofania zgody na przetwarzanie danych osobowych. Inne prawa osoby, której dane dotyczą

Zmiana polityki prywatności

Uwaga:

Od 25 maja 2018 roku obowiązuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r (RODO). Potrzebujemy Twojej zgody na przetwarzanie Twoich danych osobowych przechowywanych w plikach cookies. Poniżej znajdziesz pełny zakres informacji na ten temat.

Close GDPR info
Menu główne

Gatunki wskaźnikowe, warunkujące wsparcie w programach rolno-środowiskowo-klimatycznych. Część IV – półnaturalne łąki świeże

W tej części artykułu zostaną przedstawione kolejne wybrane gatunki wskaźnikowe półnaturalnych łąk świeżych, na których realizowana jest ochrona cennych siedlisk przyrodniczych w ramach Działania rolnośrodowiskowo-klimatycznego. W poprzednich częściach artykułu przybliżono zasady przystąpienia do tego programu wsparcia i wyjaśniono co to są gatunki wskaźnikowe. Obecnie warto przybliżyć jeszcze niektóre z gatunków wskaźnikowych, które  dotychczas nie  były jeszcze omówione. Są to:

Przytulinka wiosenna (Cruciata glabra), to niewielkich rozmiarów bylina należąca do rodziny marzanowatych (Rubiaceae). Wznosi się nad powierzchnię gleby od 10 do 30 centymetrów na cztero-kanciastych, nagich lub owłosionych łodygach, na których są ułożone w okółkach drobne eliptyczne, podługowate lub lancetowate zielono-żółte liście. Zebrane są one po cztery w okółku. Każdy liść posiada potrójne unerwienie. Przytulinka kwitnie od kwietnia do czerwca. Jej drobniutkie zielono-żółte kwiaty, są zebrane w baldachokształtne kwiatostany wyrastające w kątach liści, nadają runi łąkowej jasnożółty odcień. Często na nich spotyka się pszczoły, gdyż chętnie korzystają one z  nektaru i pyłku tej rośliny. Owocem przytulinki wiosennej jest rozłupnia. Gatunek ten często występuje masowo na łąkach zwłaszcza w terenach górskich o podłożu wapiennym. Jest bardzo łatwy do rozpoznania w runi łąkowej, zwłaszcza w okresie kwitnienia.

Pasternak siewny (Pastinaca sativa), zwany także zwyczajnym, to gatunek rośliny dwuletniej, należącej do rodziny selerowatych (Apiaceae). Pochodzi z Europy ale jest rozprzestrzeniony niemal na całym globie. W Polsce trwa dyskusja co do jego statusu. Uważany jest bowiem przez część botaników za gatunek rodzimy, ale także jest określany jako archeofit  a nawet jako gatunek inwazyjny. Jest bardzo pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Jego odmiana jest także uprawiana jako warzywo.

Pasternak siewny w pierwszym roku wytwarza rozetę liściową wyrastającą z korzenia tuz przy podłożu. Korzeń odmian dzikich jest cienki i wcześnie drewnieje natomiast u odmian uprawnych jest korzeniem spichrzowym. W drugim roku rozwoju rośliny wyrastają pędy kwiatostanowe sięgają na wysokość do 1,2 metra nad powierzchnię. Są rozgałęzione w części szczytowej, tworząc wiele kwiatostanów w formie baldachów złożonych. Kwiatostany są albo obupłciowe we wszystkich baldaszkach albo tylko męskie w bocznych baldaszkach.  Pojedyncze kwiaty mają żółte płatki korony z łatką na szczycie i 5 pręcików. Pasternak kwitnie od lipca do września i jest roślina miododajną. Pasternak siewny jest rośliną jadalną i jest ziołem. Surowcem zielarskim jest korzeń, z którego pozyskuje się olej pasternakowy o działaniu moczopędnym uspokajającym i regulującym krążenie krwi. Pasternak jest także surowcem do produkcji preparatów używanych w leczeniu chorób skórnych: łysienia plackowatego i bielactwa nabytego.

Pasternak siewny jest gatunkiem charakterystycznym dla związku Arrhenatherion. Gatunek ten jest żywicielem wielu innych gatunków np.  gatunków ważnych z punktu widzenia produkcji roślinnej. Pasożytują na nim lęgniowce grzybopodobne. Plasmopara pastinace - wywołujące mączniaka rzekomego, grzyb Eurysiphe heraclei – powodujący mączniaka prawdziwego. Chętnie również, korzystają z pasternaku jako żywiciela, owady minujące czy tworzące galasy, a nawet mszyce, następnie rozprzestrzeniając się na rośliny uprawne.  

Jastrun właściwy (Leucanthemum vulgare), zwany też powszechnie złocieniem pospolitym, jest byliną z rodziny astrowatych (Astraceae). Ma stosunkowo trwałe , krótkie kłącze z którego wyrasta różyczka liści zimotrwałych liści. Łodyga jest wzniesiona i przeważnie pojedyncza, o wysokości do 1 m, dość często owłosiona. Jest ulistniona przynajmniej do ¾ swojej wysokości. Liście odziomkowe maja kształt łopatkowaty lub okrągławy, wyrastają na ogonkach, długości do 10 cm. Liście łodygowe wyrastają skrętolegle  na łodydze są siedzące, obejmujące łodygę silnie wciętą nasadą. Blaszka podługowata, nieregularnie ząbkowana. Środkowe liście łodygowe mają nasady słabo zwężone i niewyraźnie uszkowate. Na szczycie łodygi wyrasta kwiatostan koszyczkowaty, o średnicy do 5 cm. Brzeżne  języczkowe kwiaty maja kolor biały i są pozbawione pręcików, czyli są żeńskie. Pełnią one rolę wabienia owadów. Kwiaty wewnątrz koszyczka są typu rurkowego i mają żółto-pomarańczowy  kolor. Da one obupłciowe czyli oprócz zalążni i słupka wyposażone są także w pręciki. Dojrzewają stopniowo od brzegów koszyczka do jego środka. Ich kwiatostan jest piękny, zwłaszcza gdy kwitną masowo, wspaniale kontrastują z zielenią traw, tworząc kwiecisty dywan.  Kwitną od czerwca do sierpnia. Są owadopylne, ale mogą być też samopylne, zwłaszcza w końcowej fazie kwitnienia kwiatów. Owocem są jednonasienne niełupki, rozsiewane przez wiatr lub roznoszone przez zwierzęta, które je spożywają (jest to tzw. endozoochoria). Jastrun może się także rozmnażać wegetatywnie z fragmentów korzeni.

Jastrun właściwy jest rośliną dosyć często występująca na łąkach ale także na miedzach śródpolnych. Jest gatunkiem charakterystycznym dla Arrhenaretalia

Chaber austriacki (Centaurea phrygia), zwany także frygijskim – jest byliną z rodziny astrowatych (Asteraceae), dorastającą do 80 cm wysokości, o fioletowo-purpurowej barwie kwiatów, zebranych w kwiatostany w formie koszyczków. Łodyga jest pojedyncza a w górnej części zwykle rozgałęzia się na 2 lub 3 pędy, które są zakończone kwiatostanem w formie koszyczka. Na jednym pędzie wyrasta po jednym koszyczku. Charakterystyczna jest okrywa kwiatowa koszyczków, której łuski są wyposażone w brunatne lub czarno-brunatne przyczepki, wyrastające na zewnątrz łusek tworzą jakby dodatkową, ażurową okrywę koszyczka. Liście są eliptycznie podłużne, bądź podługowate, zwężające się u nasady. Charakterystyczną ich cechą jest szorstkie owłosienie, zarówno z dolnej jak i górnej strony blaszki liściowej. Chaber austriacki kwitnie od lipca do września. Jego nasiona to niełupki.  Częściej można go spotkać w niższych położeniach górskich na łąkach świeżych.

Chaber perukowy (Centaurea pseudophrygia) – jest byliną z rodziny astrowatych (Asteraceae), dorastająca  nawet do 130 cm wysokości. Występuje stosunkowo rzadko w naszym kraju, a najczęściej można go spotkać na Śląsku.  Pędy tworzące łodygę najczęściej zakończoną jednym kwiatostanem są pokryte niewielkimi włoskami, Wyrastają z nich podłużnie eliptyczne lub lancetowate liście. Na szczycie łodygi wyrasta kwiatostan w formie  dużego koszyczka o średnicy 4-5 cm. Okrywa koszyczka, podobnie jak u chabra austriackiego, jest kulista z tym że większa a jej okrywa łuskowa z dużymi przyczepkami tworzy piękną kulista przestrzeń przypominająca perukę (stąd nazwa gatunku). Kontrastujące z peruka okrywy koszyczka okazałe, różowe lub różowo-purpurowe kwiaty są niezwykle piękne i nadają łąkom, na których występują, atrakcyjnego wyglądu. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Gatunek ten występuje stosunkowo rzadko w naszym kraju, a najczęściej można go spotkać na Śląsku.

Kozibród łąkowy (Tragopogon pratensis) – jest rośliną dwuletnią, również z rodziny astrowatych. Osiąga wysokość nawet do 80-ciu centymetrów. Jego część nadziemna jest najczęściej naga ale może być także owłosiona. Liście wyrastające z pędów są równowąskie, i łukowato zakrzywione w dół. Na szczycie łodygi, która w górnej części rozgałęzia się wyrastają kwiatostany koszyczkowe. Okrywa koszyczków z ośmioma długimi listkami o podobnej długości, jak najdłuższe kwiaty brzeżne, ułatwia ich zamykanie w godzinach popołudniowych. Wszystkie kwiaty wypełniające koszyczek są żółte, języczkowe. Pylniki w górnej części są brunatne, co pozwala na odróżnienie kozibrodu łąkowego od wschodniego. Okres kwitnienia przypada na czerwiec i lipiec. Owocem jest niełupka. Kozibród łąkowy jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu rajgrasu wyniosłego Arrhenatheretum elatioris.

Kozibród wschodni (Tragopogon orientalis) –to także dwuletnia roślina dorastająca nawet do nieco większych rozmiarów niż powyżej wymieniony jego krewniak. Może bowiem osiągać wysokość nawet przekraczającą 1 m. Łodyga za młodu jest omszona, a w starszym wieku naga. Wyrastają z niej naprzemianległe, lancetowate lub równowąskie liście. Jego żółte kwiaty mają budowę podobną do kozibrodu łąkowego, z tym, że na górnej części pylników występuje po pięć brunatnych prążków. Kwiaty zewnętrzne w koszyczku są najdłuższe, są  one znacznie dłuższe od listków okrywy. Otwarte są one jeszcze krócej niż u kozibrodu łąkowego, bowiem zamykają się już około godziny 11-tej. Okres kwitnienia przypada od czerwca do września. Owocem jest niełupka. Występuje na łąkach świeżych oraz na suchych łąkach. Na niżu bardzo rzadki

Bodziszek łąkowy (Geranium pratense) – jest byliną z rodziny bodziszkowatych (Geraniaceae). Jest rozprzestrzeniony w całym kraju jednak częściej spotykany jest na południu. Jego wzniesiona i rozgałęziona łodyga, dorastająca do wysokości 80 cm, wyrasta z krótkiego podziemnego kłącza. Liście bodziszka łąkowego są nerkowate, dłoniasto-dzielne i podzielone aż niemal do nasady. W zależności od położenia na łodydze zmienia się długość ogonków liściowych. Odziomkowe maja ogonki długie, w środkowej części łodygi krótkie a liście w górnej części łodygi są całkiem pozbawione ogonków- siedzące. Na szczycie rozgałęzionej łodygi wyrastają po dwa kwiaty o średnicy do 3 centymetrów. Mają 5 ostro zakończonych zielonych działek kielicha i 5 fioletowo-niebieskich jajowatych płatków korony, orzęsionych u nasady. W środku kwiatu jest 1 pięciodzielny słupek i 10 pręcików występujących w 2 okółkach. U nasady zewnętrznego okółka znajdują się miodniki dostarczające nektaru pszczołom. Okres kwitnienia jest dosyć długi rozciągając się od czerwca do września. Owocem bodziszka łąkowego jest 5-cio dzielna rozłupnia. Powstające w niej nasiona –rozłupki są wyposażone w skręcająca się ość. Są samosiewne, gdyż roślina wykonuje swoiste ruchy ułatwiające rozprzestrzenianie się nasion. Gatunek ten zasiedla zarówno świeże jak i bardziej uwilgotnione łąki. Jest rośliną, która pozytywnie reaguje na większe ilości azotu dlatego duże jego skupiska można spotkać w miejscach, gdzie zdarzają się okresowe wystąpienia rzek z koryta i wynoszenie żyznych namułów. Występując licznie nadaje łąkom pięknego wyglądu. Jest gatunkiem charakterystycznym dla związku Arrhenatherion.

Przelot pospolity (Anthyllis vulneraria), także zwany uprawnym, jest byliną należącą do rodziny bobowatych (Fabaceae). Ze względu na znaczne zróżnicowanie morfologiczne wydziela się często w obrębie tego gatunku podgatunki. W naszych szerokościach geograficznych, aż po Włochy, występuje Anthyllis vulnerariaL. subsp. carpatica (Pant.) Nyman, natomiast w krajach bałtyckich podgatunek Anthyllis vulnerariaL. subsp. maritima (Schweigg.) Corb. Łodyga przelotu pospolitego jest zazwyczaj u nasady płożąca a następnie wzniesiona . Rozgałęzia się zazwyczaj u nasady.  Liście odziomkowe są niepodzielone, owalnie wydłużone lub złożone, mają od jednej do czterech par listków bocznych. Listek szczytowy jest  znacznie większy i wydłużony. Listki podłużnie jajowate, całobrzegie, zaostrzone. Liście łodygowe są złożone z 3-7 par listków bocznych. U nasady liści czasem wyrastają małe przylistki. Kwiaty motylkowe o dużym rozdętym kielichu, który jest owłosiony. Korona kwiatu jest żółtego lub złocistego koloru otacza słupek i dziesięć pręcików. Kwiaty zebrane są w kwiatostan  tworzący główkę, która jest otoczona dłoniasto-wrębnymi podsadkami. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest strąk z jednym nasieniem wewnątrz. Przelot zwyczajny jest wartościowa rośliną pastewną, o zawartości 12% białka i 3% tłuszczu. Jest także wykorzystywany jako roślina lecznicza. Przelot jest rośliną żywicielską motyli z rodziny modraszkowatych, modraszka dorylasa (Polyommatus dorylas) i modraszka malczyka (Cupido minimus).      

Marchew zwyczajna (Daucus carota), jest roślina dwuletnią z rodziny selerowatych (Apiaceae).  Liście marchwi zwyczajnej są 2 lub 3-krotnie pierzastosieczne, równowąskie.

Owłosiona łodyga, która w klimacie umiarkowanym wyrasta w drugim roku, jest wzniesiona i posiada rozgałęzienia jest owłosiona. Na szczycie wyrastają kwiatostany uformowane w baldach złożony. Pod baldachem wyrastają pierzaste pokrywy a pod baldaszkami trójdzielne.  Kwiaty, białego koloru, są drobne i niepozorne na baldaszkach z obrzeża środkowy kwiat jest purpurowy. Baldaszki wyrastające na obrzeżu maja dłuższe szypułki niż środkowe i dlatego baldach złożony jest wklęsły. Kwitnie od czerwca do jesieni. Owocem jest rozłupnia rozpadająca się na dwie  jednonasienne rozłupki. Korzeń marchwi zawiera liczne substancje odżywcze: węglowodany, białko, karoteny (witaminę A i β-karoten, olejki eteryczne, witaminy B1, B2, B6, C, E,  H, K, PP, a także wapń, żelazo, miedź, fosfor, oraz pektyny. Marchew zwyczajna jest także rośliną miododajną.

Występuje pospolicie w całym kraju. Jest gatunkiem charakterystycznym dla rzędu (Arrhenatheretalia). Istnieje wiele odmian hodowlanych, które wywodzą się od marchwi zwyczajnej. Są uprawiane w wielu krajach. Marchew jest ważna rośliną spożywczą i pastewną.  W Polsce przeciętnie spożycie w ciągu roku wynosi się około 21 kg marchwi na osobę.

Kminek pospolity (Carum carvi) jest, podobnie jak marchew, rośliną dwuletnią z rodziny selerowatych (Apiaceae). W pierwszym roku rozwija się rozeta liści podwójnie lub potrójnie pierzastych oraz gruby korzeń palowy. Roślina gromadzi w korzeniu substancje zapasowe. Jesienią, kiedy wchodzi w okres spoczynku, większość liści obumiera. Wczesną wiosną drugiego roku wyrastają liście odziomkowe, a następnie łodygi kwiatostanowe. Kminek ma łodygę wzniesiona, bruzdkowana, i podłużnie żeberkowaną. Jest ona mocno rozgałęziona. Osiąga wysokość 30–70 cm a czasem nawet  dorasta do 1metra. Liście rozety i dolne łodygowe są długoogonkowe, natomiast górne – bezogonkowe, podwójnie - lub potrójnie pierzastodzielne, o wąskich działkach. Ogonek liściowy przechodzi w pochwę, z której wyrastają dwa listki. Kwiaty są drobne, białego koloru (wyjątkowo zdarzają się różowe), zebrane  są w liczne baldachy złożone, które nie maja pokrywek. W baldachu jest od 5 do 10 baldaszków wyrastających na szypułkach. Kwitnie od maja do czerwca. Owocem jest rozłupnia, zawierająca 2 oddzielne niełupki będące nasionami kminku. Owoce dojrzewają w pierwszej połowie lipca. Nasiona są bardzo bogate w olejki eteryczne (3-7 %), a także flawonoidy, kwasy organiczne, substancje azotowe (20%), cukry proste (3%), skrobię (4%), olej tłusty (12–20%), garbniki, żywice, woski.  Jest także wykorzystywany jak zioło. Owoc kminku (Carvi fructus) – cała, wysuszona rozłupka, zawierająca nie mniej niż 30 ml/kg olejku kminkowego. Przeciwskurczowo w obrębie przewodu pokarmowego, poprawia trawienie, działa wiatropędnie, pobudza wydzielanie soku żołądkowego i laktację, działa bakteriobójczo

Kminek pospolity jest również gatunkiem charakterystycznym dla rzędu (Arrhenatheretalia).

Storczyki Ta grupa przepięknych kwiatów, podlegających ochronie gatunkowej, obejmuje wiele rodzajów, często reprezentowanych na łąkach świeżych nawet przez kilka gatunków. Większość storczyków kwitnie w maju i czerwcu ale są i takie, które okres kwitnienia rozpoczynają już w kwietniu, a inne gatunki kwitną jeszcze w lipcu. Barwa ich kwiatów jest niezwykle bogata, od różnych odcieni, różu, fioletu, czerwieni, purpury aż po błękit i kolor żółty. Większość z nich potrafi zachwycić swą barwa i kształtem każdego, kto ma poczucie piękna. Ze względu na bogactwo gatunkowe, storczyki wymagają szerszego omówienia w oddzielnym artykule. Niektóre z nich były już wspomniane w części artykułu, dotyczącej gatunków wskaźnikowych łąk trzęślicowych. Tutaj zostaną tylko wymienione te z nich, z którymi możemy się spotykać na łąkach świeżych. Za wskaźnikowy został uznany cały rodzaj  Orchis, z takimi gatunkami jak np. storczyk samczy (Orchis morio) czy storczyk męski (Orchis mascula). Z rodzaju gółka (Gymnadenia), wskaźnikiem jest gółka długoostrogowa gółka (G. conopsea), cały rodzaj podkolan (Platanthera). Jest także na tej liście przedstawiciel rodzaju storczyca (Traunsteinera) występujący w Polsce czyli storczyca kulista (T. globosa). Zdarzają się także i inne. Zajmują one zróżnicowane pod względem wymagań, zwłaszcza wilgotnościowych siedliska. Jednak na łąkach świeżych  występują dość powszechnie, obok uznanych za gatunki wskaźnikowe, także i te rodzaje i gatunki storczyków, które nie zostały zamieszczone na liście gatunków wskaźnikowych. Na przykład z rodzaju kukułka (Dactylorhiza) za gatunek wskaźnikowy uznano jedynie kukułkę bzową (Dactylorhiza sambucina). A przecież obok niej na tych łąkach spotyka się często chociażby kukułkę szerokolistną (Dactylorhiza majalis), czy kukułkę krwistą (Dactylorhiza incarnata). Podobnie zdarzają się na łąkach świeżych niektóre gatunki z rodzaju kruszczyk (Epipactis), np. objęty częściową ochroną kruszczyk szerokolistny (E.helleborine), choć łąki te, nie są one typowym jego siedliskiem. Takie podejście do gatunków wskaźnikowych należałoby zrewidować, bo przecież te gatunki są prawnie chronione, czyli także dzięki nim siedliska, które zajmują stają się cenne. A przecież Pakiet 4 i Pakiet 5 mają za zadanie ochronę cennych siedlisk przyrodniczych. Bardziej uzasadnione byłoby uznanie za gatunki wskaźnikowe wszystkich gatunków łąkowych, objętych prawną ochroną, występujących na siedlisku podlegającym kwalifikacji do wymienionych pakietów.

Wskazane byłoby również uznanie za gatunki wskaźnikowe łąk świeżych, wszystkich gatunków charakterystycznych dla zespołów roślinnych, łąk świeżych. Tak na przykład pępawa dwuletnia (Crepis biennis) jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu rajgrasu wyniosłego (Arrhenatheretum elatioris) – typowego zespołu roślinnego dla większości naszych łąk świeżych. Niestety, pępawa nie znalazła się na liście gatunków wskaźnikowych. Należałoby tę listę uzupełnić o ten gatunek.

Przedstawione gatunki wskaźnikowe nie wyczerpują całej listy, celem artykuły było jednak wskazanie na te, z którymi mamy do czynienia najczęściej na  siedliskach łąk świeżych, lub te, które rzucają się w oczy swą urodą, powodując że łąki świeże są niezwykle atrakcyjne widokowo już od wiosny aż do czasu sianokosów. Gatunki wskaźnikowe są także w wielu wypadkach bardzo dobrymi roślinami nektarodajnymi i pyłkodajnymi dostarczającymi pożytków dla pszczół i innych owadów przez cały okres wegetacji. Warto zatem  chronić cenne siedliska półnaturalnych łąk świeżych. Jedną z form ochrony jest podjęcie zobowiązania w ramach Wariantu 4.5, który możemy realizować na obszarach Natura 2000 lub  Wariantu 5.5, możliwego do realizacji poza obszarami Natura 2000.                             

                                                                                        Jacek Kostuch