MAŁOPOLSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO
z siedzibą w Karniowicach

Realizacja PROW 2007-2013 dobiegła końca, a z całego programu obejmującego w naszym kraju łącznie 72 miliardy zł rozliczono do tej pory prawie 74% środków. Natomiast na dzień 14 marca 2014 zawarte umowy obejmują 94% kwoty zarezerwowanej na realizację programu. PROW 2007-2013 ze względu na bardzo szeroki zakres działań składał się z czterech osi tematycznych, a każda z tych osi była próbą rozwiązania pewnej grupy problemów z jakimi borykają się obszary wiejskie. Oś pierwsza ukierunkowana była na zwiększenie konkurencyjności gospodarstw. Działania tej osi przeznaczone były raczej dla gospodarstw większych, nowocześniejszych, których właściciele realnie myśleli o utrzymywaniu się z działalności rolniczej i gotowi byli inwestować we własne gospodarstwo. W obrębie tej osi możliwy był między innymi dotowany zakup maszyn i modernizacja budynków, wspierano również osoby chcące rozpocząć działalność rolniczą  a  także  grupy producenckie których w Małopolsce jest nadal zbyt  mało. Oś druga PROW, zwana „środowiskową” ukierunkowana była między innymi na gospodarstwa znajdujące się na obszarach o niekorzystnych warunkach do prowadzenia działalności rolniczej (ONW) co hamować miało proces porzucania tak zwanych „trudnych” gruntów.  W ramach tej osi ze wsparcia korzystali również rolnicy podejmujący działania na rzecz środowiska naturalnego w ramach programów rolnośrodowiskowych (np. wsparcie rolnictwa ekologicznego  czy działania przeciwerozyjne). Uzupełnienie wsparcia w PROW stanowiła oś trzecia, której działania skierowane były na poprawę jakości życia i zmniejszenie bezrobocia na obszarach wiejskich, poprzez między innymi tworzenie nowych miejsc pracy i reorientacje zawodową rolników. Cały PROW zamykały działania oddolne w ramach osi czwartej:  Lider.  Niniejsze opracowanie poświęcone jest realizacji wybranych działań  osi 1 i osi 3 PROW na terenie poszczególnych powiatów województwa małopolskiego.

Każde województwo charakteryzuje się własną specyfiką i potrzebami. Głównych problemami małopolskiego rolnictwa są mała powierzchnia gospodarstw i znaczne ich rozdrobnienie. Średnia powierzchnia gospodarstwa w roku 2013 według danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wynosiła 3,92 ha przy średniej krajowej 10,42 ha. Małopolskim rolnikom trudno więc konkurować z wielkoobszarowymi gospodarstwami Polski centralnej w zakresie  masowej produkcji  żywności. Ponadto warunki klimatyczne i  ukształtowanie terenu zwłaszcza w południowej części województwa są raczej niekorzystne dla intensywnej gospodarki rolnej. Z drugiej jednak strony właśnie tam szczególnym zainteresowanie cieszyły się działania osi drugiej „środowiskowej” co wynikało z całkiem wyjątkowego bogactwa przyrodniczego Małopolski południowej. Niestety konstrukcja PROW 2007-2013 nie przewidująca  regionalizacji działań i wymagań pod kątem szczególnych warunków naszego województwa spowodowała, że dostęp do „inwestycyjnych” działań osi pierwszej dla sporej części małopolskich rolników był ograniczony.

1)  Działanie 112 – „Ułatwianie startu młodym rolnikom”
Celem działania było przyspieszenie zmian strukturalnych i społecznych na obszarach wiejskich przez ułatwienie przejmowania lub zakładania gospodarstw rolnych przez osoby młode o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych. Bezzwrotna premia finansowa na inwestycje w gospodarstwach rolnych przejmowanych przez młodych rolników miała zachęcać ich do podejmowania samodzielnej działalności rolniczej a także powstrzymać obserwowany ciągle odpływ młodzieży z obszarów wiejskich.

O pomoc ubiegać się mogła osoba fizyczna, która:

1. nie prowadziła dotychczas działalności rolniczej lub też rozpoczęła prowadzenie działalności rolniczej nie wcześniej niż w okresie 12 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o przyznanie pomocy,
2. dniu złożenia wniosku nie ukończyła 40 roku życia,
3. posiadała odpowiednie kwalifikacje zawodowe wynikające z wykształcenia lub stażu pracy w rolnictwie lub zobowiązała się je uzupełnić w ciągu 3 lat.

Uczestnik programu deklarował, że:

1. co najmniej 70% kwoty premii wykorzysta na cele związane z rozwojem gospodarstwa, zgodnie z założeniami biznesplanu,
2. przez okres co najmniej 3 lat od wypłaty pomocy będzie ubezpieczony w KRUS,
3. będzie prowadził gospodarstwo objęte pomocą samodzielnie przez okres co najmniej 5 lat od dnia wypłaty pomocy.

Przejmowane gospodarstwo:

1. miało powierzchnię użytków rolnych nie mniejszą niż średnia krajowa i nie większą niż 300 ha. Natomiast jeśli przejmowane gospodarstwo położone było w województwie, w którym średnia wojewódzka była niższa niż średnia krajowa (tak jak ma to miejsce w Małopolsce), a gospodarstwo miało powierzchnię nie mniejszą niż średnia w danym województwie, ale niższą niż średnia krajowa, pomoc mogła zostać przyznana pod warunkiem, że wnioskujący zobowiązał się do zwiększenia powierzchni gospodarstwa do poziomu średniej krajowej w terminie do 3 lat od momentu doręczenia decyzji o przyznaniu pomocy,
2. spełniało standardy w zakresie higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt w gospodarstwie lub dostosowało się do tych standardów w ciągu 3 lat od rozpoczęcia prowadzenia działalności rolniczej.

2)  Działanie 121 - „Modernizacja gospodarstw rolnych”

Działanie to skierowane było głównie na modernizację gospodarstw w celu zwiększenia ich efektywności, wydajności i konkurencyjności poprzez lepsze wykorzystanie czynników produkcji, w tym wprowadzenie nowych technologii produkcji, sprzętu, poprawę jakości produkcji. Przeznaczone było dla osób fizycznych i podmiotów prowadzących działalność rolniczą w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej. Gospodarstwo musiało być  żywotne pod względem ekonomicznym (wielkość ekonomiczna gospodarstwa wynosiła co najmniej 4 ESU) i było prowadzone przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje zawodowe.

Pomoc przyznawana była jedynie na inwestycję, które przyczyniały się do poprawy ogólnych wyników gospodarstwa:

1. prowadziły wzrostu wartości dodanej brutto w gospodarstwie (GVA), w szczególności w wyniku racjonalizacji technologii produkcji lub wprowadzenia innowacji, zmiany profilu lub skali produkcji, poprawy jakości produkcji lub zwiększenia wartości dodanej produktu,
2. poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie ochrony środowiska,
3. poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie warunków utrzymania zwierząt,
4. poprawy sytuacji w gospodarstwie w zakresie higieny i bezpieczeństwa produkcji.

W ramach działania wspierane były inwestycje służące modernizacji produkcji rolnej, w szczególności:

1. inwestycje materialne (budowa lub remont połączony z modernizacją budynków lub budowli, zakup lub instalacja maszyn i urządzeń służących produkcji rolnej, zakładanie, modernizacja sadów lub plantacji wieloletnich,
2. inwestycje niematerialne (patenty, projekty, licencje).

Pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowalnych operacji (części poniesionych kosztów realizacji inwestycji)

3)  Działanie 311 – „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej”

Działanie to miało wspierać osoby zainteresowane podejmowaniem lub rozwijaniem działalności nierolniczej lub związanej z rolnictwem, co wpłynąć miało na tworzenie pozarolniczych źródeł dochodów na obszarach wiejskich. W sytuacji silnego nadmiaru siły roboczej w rolnictwie odpływ pracowników do innych gałęzi gospodarki jest nieunikniony  a  działanie  to miało promować takie osoby. Ze wsparcia korzystać mogły osoby fizyczne ubezpieczone w KRUS jako rolnik, małżonek rolnika lub domownik (osoba w wieku powyżej 16 lat pozostająca z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie rolnym, zamieszkująca na terenie gospodarstwa lub w bezpośrednim sąsiedztwie).

Pomocy udzielana była między innymi  z tytułu podjęcia lub rozwoju działalności w zakresie:

1. usług dla gospodarstw rolnych lub leśnictwa,
2. usług dla ludności,
3. sprzedaży hurtowej i detalicznej,
4. rzemiosła lub rękodzielnictwa,
5. robót i usług budowlanych oraz instalacyjnych,
6. usług turystycznych oraz związanych ze sportem, rekreacją i wypoczynkiem,
7. usług transportowych i komunalnych,
8. przetwórstwa produktów rolnych lub jadalnych produktów leśnych,
9. wytwarzania produktów energetycznych z biomasy.

Kryteria dostępu do wsparcia:

1. operacja była uzasadniona pod względem ekonomicznym,
2. działalność, której dotyczy wsparcie, zarejestrowana jest w miejscowości należącej do: gminy wiejskiej, albo gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, albo gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców.

Pomoc miała formę refundacji obejmującej co do zasady maksymalnie 50% kosztów kwalifikowalnych, przy czym maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi nie mogła przekroczyć 100 000 zł.

4) Działanie  312 - „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”

Celem działania był wzrost konkurencyjności gospodarczej obszarów wiejskich, pobudzenie przedsiębiorczości i rynku pracy, a w konsekwencji wzrost zatrudnienia na obszarach wiejskich. Pomocy udzielano podmiotom prowadzącym inwestycje związane z tworzeniem lub rozwojem mikroprzedsiębiorstw, działających w obszarze podobnym jak w działaniu „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej”. Beneficjentem natomiast mogły być osoby fizyczna lub osoby prawna, lub jednostki organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która prowadziły (lub podejmowały) działalność jako mikroprzedsiębiorstwo zatrudniające poniżej 10 osób  i mające obrót nieprzekraczający równowartości w zł 2 mln euro.

Kryteria dostępu:

1. operacja była uzasadniona pod względem ekonomicznym,
2. działalność, której dotyczyła operacja była zarejestrowana w miejscowości należącej do: gminy wiejskiej, albo gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 tys. mieszkańców, albo gminy miejskiej, z wyłączeniem miejscowości liczących powyżej 5 tys. mieszkańców,
3. biznesplan przewiduje utworzenie co najmniej 1 miejsca pracy.

Wysokość pomocy przyznanej na realizację operacji nie mogła przekroczyć:

1. 100 000 zł – jeśli biznesplan przewidywał utworzenie co najmniej 1 i mniej niż 2 miejsc pracy (w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne), co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji,
2. 200 000 zł – jeśli biznesplan przewidywał utworzenie co najmniej 2 i mniej niż 3 miejsc pracy (w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne), co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji,
3. 300 000 zł – jeśli biznesplan przewidywał utworzenie co najmniej 3 miejsc pracy (w przeliczeniu na pełne etaty średnioroczne), co uzasadnione jest zakresem rzeczowym operacji.

Zakres kosztów kwalifikowanych obejmował miedzy innymi: prace budowlane, zagospodarowanie terenu, zakup maszyn, urządzeń i wyposażenia oraz środków transportu koniecznych do prowadzenia działalności.

Pomoc miała formę refundacji maksymalnie 50% kosztów kwalifikowalnych poniesionych kosztów  przy czym maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi nie mogła przekroczyć 100 000 zł.

Podsumowanie:

Województwo małopolskie pod względem rolniczym podzielić można na trzy zasadnicze obszary. W części północnej (powiat miechowski, proszowicki) gleby są zdecydowanie lepsze a dominują gospodarstwa większe i mniej rozdrobnione,  nastawione w na produkcję żywności na rynek. Część środkowa województwa (między innymi powiaty bocheński, wielicki, część krakowskiego i tarnowskiego) znajduje się pod mocnym  wpływem dużych aglomeracji miejskich Krakowa i Tarnowa a ludność zamieszkująca te obszary z reguły właśnie tam poszukuje zatrudnienia, w rolnictwie upatrując jedynie dodatkowego źródła dochodu. Natomiast część południowa województwa obejmuje tereny cenne pod względem przyrodniczym, ale o niekorzystnych warunkach do produkcji rolnej między innymi ze względu na niekorzystny klimat i ukształtowanie terenu. Gospodarstwa z tamtego rejonu są małe a ludność poszukuje zatrudnienia z reguły poza rolnictwem. Dominuje tam tradycyjny model gospodarowania co często  bywa wykorzystywane przy poszukiwaniu odpowiedniej niszy rynkowej dla małych gospodarstw (agroturystyka, produkty regionalne).

Wszystkie te uwarunkowania znajdują swoje odzwierciedlenie w pozyskiwaniu środków unijnych pochodzących z PROW 2007-2013 w poszczególnych rejonach Małopolski. Dwa działania nastawione głównie na rozwój i tworzenie konkurencyjnych gospodarstw towarowych to jest „Ułatwianie startu młodym rolnikom” i „Modernizacja gospodarstw rolnych” znajdują swoich odbiorców głównie w powiatach miechowskim,  proszowickim i krakowskim. Do tych trzech powiatów trafiło dotychczas łącznie 68% środków z działania  „Ułatwianie startu młodym rolnikom” oraz 52% środków z działania „Modernizacja gospodarstw rolnych”. Ponadto w przypadku działania „Modernizacja gospodarstw rolnych” ponad  5% środków z koperty wojewódzkiej pozyskali rolnicy z powiatów limanowskiego (7%), nowosądeckiego (6%) i tarnowskiego (6%). W przypadku tych działań inwestycyjnych absorpcja środków w pozostałych powiatach nie przekroczyła 5% sumy środków w skali województwa. Ze środków tych korzystały w szczególności gospodarstwa większe co często narzucane było poprzez kryteria dostępu  programu, odcinające dostęp do funduszy inwestycyjnych gospodarstwom o zbyt małej żywotności ekonomicznej.

Sytuacja w przypadku działań osi 3 ukierunkowanych na poprawę sytuacji na rynku pracy nie była już tak jednoznaczna. Ze środków działania „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej”  korzystali rolnicy z powiatów krakowskiego (13%), proszowickiego (13%), nowosądeckiego (12%),  miechowskiego  (11%), tarnowskiego (10%) czy dąbrowskiego (6%). Natomiast w działaniu „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw” na pierwszym miejscy znajduje się  powiat nowosądecki (14%) a kolejno krakowski (12%), nowotarski (11%), limanowski (9%), tarnowski (7%), wielicki (6%) i bocheński (6%).  Widać wyraźnie, że na terenach, gdzie warunki do prowadzenia działalności rolniczej są utrudnione  mieszkańcy obszarów wiejskich poszukują alternatywnych pozarolniczych źródeł dochodu,  często korzystając z możliwości jakie dają im dotacje unijne. Działania  osi 3 doskonale wpisały się w to zapotrzebowanie, o czym świadczą kwoty środków pozyskanych w poszczególnych powiatach.

W przypadku realizacji zadań w PROW 2007-2013 można zauważyć, że efekty poszczególnych działań uzupełniały się. W północnej części województwa rolnicy chętnie korzystali z działań umożliwiających im modernizowanie własnych gospodarstw natomiast na południu Małopolski pomoc PROW stanowiła ułatwienie w tworzeniu miejsc pracy poza rolnictwem i reorientacji zawodowej rolników.  Biorąc pod uwagę  różnorodność i złożoność problemów w Małopolsce jest to jedyny skuteczny i kompleksowy model  wsparcia rolnictwa.

Wojciech Ślósarz, 25.04.2014
Opracowano na podstawie informacji i danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (2014) oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.  Dane według stanu na marzec 2014 roku.