Podsumowanie wykorzystania dopłat bezpośrednich w latach 2004-2013
Dopłaty bezpośrednie są jednym z głównych mechanizmów wsparcia rolnictwa w Unii Europejskiej. Zostały wprowadzone wraz z reformą Mac Sharry’ego w roku 1992. W kolejnych latach system reformowano między innymi oddzielając płatności od wielkości i struktury produkcji. Miało to zachęcić rolników do kierowania się w większym stopniu potrzebami rynku przy podejmowaniu decyzji o kierunkach rozwoju gospodarstwa. Ponadto uzależniono uzyskanie dopłat od spełnienia wymogów wzajemnej zgodności.
Rolnicy w Polsce korzystają z systemu dopłat bezpośrednich od 2004 roku czyli od akcesji do Unii Europejskiej. Zgodnie z traktatem akcesyjnym w odróżnieniu od krajów tak zwanej „dawnej” UE stosujemy uproszczony system jednolitej płatności obszarowej (tak zwany SAPS). W systemie tym wysokość jednolitej płatności obszarowej oblicza się poprzez podzielenie rocznej krajowej koperty finansowej przez powierzchnię referencyjną, stanowiącą powierzchnię użytków rolnych danego państwa. Roczna koperta krajowa określana jest dla każdego państwa oddzielnie na podstawie historycznych danych, takich jak: plony referencyjne zbóż, powierzchnia upraw polowych, liczba zwierząt itd. Pewną wadą systemu SAPS jest to, że rolnicy nie otrzymują dotacji na podstawie produkcji ale jedynie według powierzchni gruntów co umożliwia wypłacanie dotacji również podmiotom nie prowadzącym rzeczywistej produkcji rolnej. Od 2009 roku w naszym kraju rozpoczęto również wdrażanie wymogów wzajemnej zgodności (cross-compliance). System SAPS dawał Polsce możliwość ustalenia w tym zakresie okresów dostosowawczych. Tak więc początkowo były to wymogi dotyczące identyfikacji i rejestracji zwierząt oraz ochrony środowiska naturalnego. Od roku 2011 zagadnienia związane ze zdrowiem publicznym, zdrowiem zwierząt i zdrowotnością roślin. Od 2013 wprowadzono wymogi dotyczące dobrostanu zwierząt, co w przypadku niektórych gospodarstw wymagało inwestycji (stąd wydłużony okres przejściowy).
W roku 2004 jednolita płatność obszarowa (JPO) wynosiła 210,53 zł/ha a płatność uzupełniająca do roślin takich jak np. zboża (UPO) wynosiła 292,78 zł/ha. Od tego czasu jednolita płatność obszarowa (JPO) systematycznie rosła i w roku 2013 osiągnęła 830,30 zł/ha. Pojawiły się również dodatkowe możliwości wsparcia takie jak dopłaty do roślin strączkowych i motylkowatych drobnonasiennych, powierzchni upraw przeznaczonych na paszę, tytoniu, chmielu, owoców miękkich jak również wsparcie specjalne do krów i owiec (dotyczyło to tylko niektórych województw, w tym Małopolski). Niestety badania wykazują, że dopłaty bezpośrednie w Polsce przekładają się na poprawę możliwości inwestycyjnych jedynie w przypadku większych gospodarstw rolnych. W przypadku niewielkich producentów dopłaty są z reguły szybko wydawane na bieżące środki obrotowe (paliwa, materiał nasienny) przez co bezpośrednio nie przyczyniają się do rozwoju gospodarstwa.
Liczba składanych corocznie przez polskich rolników wniosków o dopłaty bezpośrednie w stosunku do roku początkowego (2004) nieznacznie zmalała (w skali kraju o około 3%). Można podejrzewać, że wiąże się to z wypadaniem z systemu niewielkich gospodarstw dla których otrzymywana dopłata nie równoważy obciążeń wynikających z rosnących wymagań oraz ryzyka kontroli i sankcji. W ciągu 9-letniego okresu wdrażania systemu najwięcej gospodarstw zrezygnowało z dopłat w województwie śląskim (10,63 %), opolskim (9,63 %), dolnośląskim (8,27 %) i małopolskim (8,21 %).
Z koperty krajowej obejmującej w roku 2013 łącznie 3044,5 mln euro najwięcej środków trafiło do województwa mazowieckiego (13%), wielkopolskiego (12%) i lubelskiego (10%). Natomiast średnia kwota dopłat przypadająca na gospodarstwo osiąga najwyższe wartości w województwach zachodniopomorskim i warmiński-mazurskim. Ma to oczywiście związek z faktem, że właśnie tam gospodarstwa są statystycznie największe. Województwa Polski południowej nie mogą niestety konkurować z tamtymi rejonami pod względem wielkości gospodarstw jak i kwoty środków pozyskiwanych na jedno gospodarstwo. Do Małopolski trafia około 3% kwoty dopłat bezpośrednich przeznaczonych dla naszego kraju.
Podobne zróżnicowanie w liczbie składanych wniosków obserwujemy na obszarze województwa małopolskiego. Z systemu dopłat bezpośrednich wypadło od czasu jego uruchomienia ponad 8% gospodarstw. Zjawisko rezygnacji rolników z występowania o dopłaty bezpośrednie jest bardziej nasilone w południowej części województwa. Właśnie tam więcej jest bowiem małych gospodarstw, które często nie widzą korzyści płynących z pozyskiwania płatności obszarowych.
Uzgodnienia Unii Europejskiej przewidują możliwość kontynuowania systemu uproszczonego dopłat bezpośrednich (SAPS) dla nowych krajów członkowskich (w tym Polski) aż do 2020 roku, natomiast po roku 2014 możemy spodziewać się zmian w postaci nowych komponentów. Są to między innymi: dopłaty za wdrażanie praktyk korzystnych dla środowiska (dywersyfikacja upraw, utrzymanie trwałych użytków zielonych i obszarów proekologicznych), płatności dla młodych rolników, płatności dla małych gospodarstw, do obszarów z ograniczeniami naturalnymi czy dodatkowe płatności związane z produkcją. Szczególnie istotne dla Małopolski jest wdrożenie uproszczonego wsparcia dla małych gospodarstw, ograniczającego liczbę kontroli i ciężar wymogów. Można mieć nadzieję, że dzięki takiemu podejściu zatrzymaniu ulegnie odpływ tych gospodarstw z systemu wsparcia.
Wojciech Ślósarz, 25.04.2014
opracowano na podstawie informacji i danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (2014), Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Głównego Urzędu Statystycznego