MAŁOPOLSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO
z siedzibą w Karniowicach

Coraz większą popularnością i wsparciem ze strony Unii Europejskiej, cieszą się alternatywne systemy gospodarowania do których należy m.in. rolnictwo ekologiczne. Należy jednak stwierdzić, że pojawienie się nowoczesnych technologii w rolnictwie po II wojnie światowej, przyczyniło się do zlikwidowania deficytu żywności, ale spowodowało, że produkowana żywność przestała być w pełni bezpieczna dla konsumenta. To właśnie sprawiło, że w krajach rozwiniętych już od kilkudziesięciu lat poszukuje się sposobów zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska i produktów rolnych. W związku z tym obecnie najważniejszym celem produkcji rolniczej nie jest jej wzrost, tak jak było na początku, ale jej jakość w rozumieniu bezpieczeństwa. Warto dodać, że temat bezpieczeństwa żywnościowego jest obecny w całej Europie, co powoduje wzrost zainteresowania zdrową żywnością.

Produkcja ekologiczna jest dobrze znana, ale upowszechnianie jej wśród konsumentów pozostawia wiele do życzenia z powodu braku odpowiedniego marketingu produktów ekologicznych. W naszym kraju początki rolnictwa ekologicznego w obecnej formie przypadają na koniec lat siedemdziesiątych i początek 80-tych ubiegłego stulecia. W innych krajach rozwijało się szybciej dzięki dotowaniu produkcji ekologicznej z budżetu Unii Europejskiej (UE). Aby produkty żywnościowe określić jako ekologiczne, w gospodarstwie nie wolno stosować syntetycznych środków ochrony roślin. Można je zastąpić naturalnymi metodami zwalczania chwastów, szkodników i chorób. Wykluczone jest korzystanie z organizmów/składników genetycznie zmodyfikowanych (GMO). W produkcji roślinnej obowiązuje zakaz stosowania sztucznych nawozów azotowych. Źródłem azotu jest azot atmosferyczny wiązany przez rośliny bobowate (motylkowate), np. koniczyny. Podstawowymi nawozami są nawozy naturalne (obornik, gnojówka, gnojowica) i organiczne (komposty, nawozy zielone). Dopuszczone są nawozy mineralne fosforowe (mączki) i potasowe (kainit, siarczan potasu) pochodzące naturalnych surowców. Wyklucza się napromieniowanie produktów promieniami jonizującymi, tj. metody utrwalania żywności dopuszczonej do stosowania w przypadku żywności nieekologicznej. Do żywności ekologicznej nie można dodawać większości substancji dodatkowych, które są używane do żywności nieekologicznej, w celu zabezpieczenia jej przed rozwojem mikroflory chorobotwórczej (bakterii, pleśni, toksyn) oraz psuciem spowodowanym, np. jełczeniem tłuszczów znajdujących się w produkcie. W produkcji ekologicznej wszystkie te efekty usiłuje się zastąpić w sposób jak najbardziej naturalny, ograniczając do minimum dodatek tych substancji. Wykazy dozwolonych dodatków do żywności ekologicznej oraz substancji wspomagających przetwarzanie, które mogą być stosowane w przetwórstwie ekologicznym są zamieszczone w Rozporządzeniu Komisji (WE) nr 889/2008, załącznik VIII, sekcja A i B. Wymienione zasady produkcji ekologicznej dotyczą wszystkich etapów, czyli produkcji, przetwarzania, dystrybucji i handlu detalicznego. Oznacza to, że każdy podmiot uczestniczący w tym łańcuchu musi przestrzegać przepisów i zasad z zakresu ekologii. Również wszystkie etapy produkcji, przetwórstwa, paczkowania, znakowania i dystrybucji są objęte systemem kontroli przez upoważnione Jednostki Certyfikujące. Przyjęty w Polsce system kontroli produktów ekologicznych pozwala na pełną identyfikalność każdego produktu na wszystkich etapach produkcji, przygotowania i dystrybucji. Tak więc konsumenci mogą mieć pewność, że kupując produkty ekologiczne, wybierają żywność najwyższej jakości, której produkcja od pola do talerza/stołu przebiega w sposób kontrolowany.

Co jakieś czas pojawiają się afery żywnościowe, a to skażone mięso, rośliny GMO, konserwanty czy ostatnio jaja w których wykryto środek chemiczny, którym odkażano kurniki. Takie informacje wzbudzają niepokój wśród konsumentów. W tej sytuacji produkcja ekologiczna odpowiada na rynkowe zapotrzebowanie, ponieważ większość konsumentów poszukuje ekologicznych produktów, które uważają za zdrowe i smaczne. Są one pozbawione chemii i zapewniają bezpieczeństwo żywności. Zainteresowanie rolnictwem ekologicznym, to nie tylko wzrost zapotrzebowania na tego typu produkty. To również wyraz troski o stan środowiska naturalnego, gdyż nadmierna intensyfikacja rolnictwa spowodowała jego degradację. Nie ma bowiem przyjaźniejszej produkcji rolnej dla środowiska, aniżeli produkcja ekologiczna. Żaden rolnik nie ma tak wysoko postawionych wymagań, jak rolnicy ekologiczni.

Obecnie wzrasta świadomość osób, które zainteresowane są żywnością wysokiej jakości. Największą barierą dla polskich konsumentów w kupowaniu takiej żywności, jest poziom cen produktów ekologicznych. Są one zdecydowanie droższe od produktów konwencjonalnych i tylko niewielki procent społeczeństwa na nie stać, bez uszczuplenia portfeli. Kolejną barierą w nabywaniu produktów „eko” jest ich ograniczona ilość. Stosunkowo mało jest sklepów i punktów sprzedaży żywności ekologicznej, zwłaszcza tych oferujących świeże bioprodukty. Są też inne bariery, np. niska świadomość ekologiczna wielu konsumentów, jak i samych rolników, dla których niektóre wymogi rolnictwa ekologicznego są niezrozumiałe i traktowane jako niepotrzebne obciążenie. Dlatego  do produkcji ekologicznej producenci muszą się przygotować i korzystać z przeszkolonych doradców w tym zakresie. Również konsumenci, nie do końca wiedzą czym różni się żywność ekologiczna od żywności konwencjonalnej i nie wiedzą dlaczego mieliby za nią płacić więcej.

Jednak coraz częściej media ukazują zalety spożywania żywności ekologicznej i naturalnej. Coraz bardziej popularne stają się targi żywności ekologicznej. W Łodzi corocznie organizowane są największe w naszym kraju Targi Natura Food, które swoim rozmachem oraz zwiększającą się liczbą zarówno wystawców, jak i osób zwiedzających, pokazują rozwój branży ekologicznej w Polsce. Co roku targi odwiedza kilkanaście tysięcy gości, w tym dużą grupę stanowią osoby zainteresowane nawiązywaniem kontaktów biznesowych, poszukujące dostawców i kontrahentów. Organizatorzy duży nacisk kładą na edukację, wymianę doświadczeń wśród producentów działających na rynku ekologicznym w Polsce. W trakcie odbywającej się imprezy, (3 dni), odbywa się dużo spotkań branżowych, konferencji i specjalistycznych szkoleń poświęconych zagadnieniom handlu i sprzedaży. Obecne są również pokazy kulinarne i spotkania z miłośnikami ekologii. Można też zobaczyć ogromną ilość produktów z tzw. ekologicznego stylu życia.

Ostatnio w każdym większym mieście zaczął funkcjonować targ, gdzie co tydzień produkty przywożą okoliczni producenci i można kupić zdrowe i świeże produkty. Właśnie tam nawiązują się bliskie relacje między producentami, a konsumentami, które dają najlepszą gwarancję jakości produktów. Konsumenci mają możliwość zakupu produktów pochodzących od lokalnych polskich wytwórców i nie są zależni od międzynarodowych koncernów oferujących żywność wytworzoną w systemie przemysłowym.

Wiadomo, że konsument ocenia produkty po wyglądzie i smaku. Ale w dobie wolnego rynku liczy się szczególnie jakość nabywanego produktu, która decyduje o jego zakupie. Aby osiągnąć wysoką jakość produkowanych produktów, producenci modernizują plantacje i unowocześniają technologie upraw.

Produkty ekologiczne powinny znaleźć się na rynku, w oczekiwanej ilości, podobnie jak te z konwencjonalnej produkcji. Te produkty muszą być zauważalne, ale do tego potrzebna jest ich promocja i to wszelkimi dostępnymi sposobami. Żeby nie dochodziło do takich sytuacji, że ekologiczne mleko, jaja czy owoce sprzedaje się po takiej samej cenie jak produkty konwencjonalne. Wiąże się to ze słabą reklamą, na którą rolnika ekologicznego nie stać. Należy wykazywać zalety produktów ekologicznych, nie tylko ich zdrowotność (produkcja beż środków chemicznych), ale i pozytywny wpływ ekologicznego systemu produkcji na środowisko przyrodnicze. Są to korzyści społeczne nie wyceniane przez rynek i w żadnej formie nie są opłacane, stanowią świadczenia dla społeczeństwa. Z uwagi na nie stosowanie chemii i nawozów sztucznych nie szkodzimy środowisku, mamy urozmaicony krajobraz rolniczy i większą bioróżnorodność.

Produkty ekologiczne muszą być droższe, ponieważ rolnik ponosi dodatkowe koszty (np. wyższe nakłady pracy), których nie ponosiłby, gdyby stosował inne metody produkcji, czyli prowadził produkcję konwencjonalną. Produkcja ekologiczna jest trudniejsza od konwencjonalnej, wymaga większej wiedzy od rolnika i ma pewne ograniczenia w stosowaniu środków produkcji (nawozy, środki ochrony roślin). Z roku na rok obserwuje się spadkową tendencję, zarówno w powierzchni upraw ekologicznych, jak i liczbie producentów. Głównym powodem rezygnacji rolników z produkcji ekologicznej jest brak stabilizacji przepisów w dłuższym okresie wskutek zbyt częstych zmian. Inną przyczyną są utrudnienia biurokratyczne w procedurach ubiegania się o płatności ekologiczne, w tym uciążliwości w procesie certyfikacji gospodarstw oraz kontroli. Aby zainteresować rolników tą formą produkcji, to rolnicy ekologiczni, oprócz dotacji do upraw, muszą mieć możliwość łatwego zbytu produktów i uzyskania za nie wyższej ceny. Z perspektywy producentów bardzo duże znaczenie na rozwój ekologicznej produkcji ma infrastruktura rynkowa, w tym dostępność do punktów skupu i przetwórni ekologicznych, które są w stanie zagwarantować skup i odbiór surowców ekologicznych. Na terenie kraju jest zróżnicowanie zarówno pod względem położenia geograficznego, jak i specjalizacji, ale jest ich zdecydowanie mało. Ponadto wysokie marże nakładane przez pośredników skutkują niskim udziałem producenta w wartości dodanej. W systemie wsparcia dla rolnictwa ekologicznego większy nacisk powinno się położyć na wspieranie gospodarstw prowadzących tzw. zrównoważoną produkcję, czyli łączącą produkcję roślinną ze zwierzęcą. Zasadne byłoby również wprowadzenie preferencji dla gospodarstw ekologicznych lub deklarujących przystąpienie do takiego systemu, w obrocie ziemią, szczególnie znajdującej się w zasobach Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR). Ten sposób gospodarowania z zasady wpisuje się w działanie na rzecz ochrony środowiska i łagodzenia zmian klimatu na Ziemi.

Rynek żywności ekologicznej w Polsce ciągle rozwija się. Rośnie jej sprzedaż i obrót. W 2017 roku wartość sprzedaży produktów ekologicznych wyniosła prawie 1 mld złotych. Obserwujemy rozwój firm importujących surowiec, który jest przetwarzany u nas. Rosną wskaźniki związane z konsumpcją, a także zwiększa się ilość przetwórców. Ale porównując spożycie produktów ekologicznych w Polsce, które wynosi 0,2% i w krajach Europy Zachodniej, gdzie średnio jest to około 3%, można powiedzieć, ze jesteśmy na początku drogi. Zatem warto stawiać na rolnictwo ekologiczne. Popyt na ekologiczną żywność przewyższa podaż i wiele przykładów wskazuje, że produkcja ekologiczna może być dobrym biznesem. Nie mam na myśli gospodarstw produkujących na własne potrzeby lub dla agroturystów, ale gospodarstwa towarowe produkujące na rynek.

Konsument decydując się na kupno produktów ekologicznych, musi być pewien, że otrzyma dokładnie to, za co płaci. Dlatego przedsiębiorcy, którzy do obrotu wprowadzają produkt nie ekologiczny, oznakowany w sposób sugerujący, że ma ekologiczne pochodzenie, mogą zostać ukarani karą pieniężną. W każdym takim przypadku, gdy konsument zauważy taki produkt, może to zgłosić do Wojewódzkiego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (WIJHARS). Warto wiedzieć, że na rynku można spotkać wiele produktów, które odwołują się do natury, np. „bez GMO”, „wolne od GMO”, „bez konserwantów”, „produkt naturalny”, „z czystych ekologicznie terenów” i inne podobne nazwy. Tego typu napisy tworzą w głowie konsumenta chaos i mogą wprowadzić go w błąd, bo w żadnym przypadku nie oznaczają, że produkt tak oznakowany jest produktem ekologicznym. Szczególnie takie oznakowania produktów spotkamy w sklepachztzw. zdrową żywnością. Miejmy więc świadomość, że w tak oznakowanych sklepach, oferowana będzie żywność ekologiczna, jak i wyprodukowana konwencjonalnymi metodami, czyli z użyciem chemii i nawozów sztucznych. Wobec tego nie można się sugerować samą nazwą sklepów czy reklamą produktów.

Produkty wyprodukowane metodami ekologicznymi są specjalnie oznakowane. Na wszystkich paczkowanych produktach umieszcza się numer jednostki certyfikującej, np. PL-EKO-03, miejsce wytworzenia produktu „rolnictwo UE” lub „rolnictwo spoza UE”, rolnictwo UE / spoza UE” oraz logo rolnictwa ekologicznego. PL oznacza, że produkt jest pochodzenia polskiego, EKO – ekologiczny, 03 – numer jednostki certyfikującej nadany przez Ministra. Stosowanie logo jest obowiązkowe od 1 lipca 2010 roku. Umieszczenie tego symbolu na produktach ekologicznych ma na celu zwiększenie rozpoznawalności żywności ekologicznej wśród konsumentów, niezależnie od miejsca, z którego ten produkt pochodzi. Unijne logo oznacza, że producenci żywności ekologicznej oraz rolnicy, którzy dostarczyli surowce, spełniają obowiązujące w całej Unii Europejskiej wymagania w zakresie rolnictwa ekologicznego. Logo rolnictwa ekologicznego przedstawia 12 ułożonych w kształcie liścia gwiazdek na tle zielonej flagi (tzw. eko liść). Zamieszczone logo minimalizuje ryzyko wprowadzenia w błąd konsumentów, jak również ryzyko potencjalnych nadużyć. Tak więc konsumenci kupujący produkty z unijnym logo mogą być pewni, że żywność nie jest anonimowa, gdyż opatrzona jest nazwą producenta, przetwórcy lub konfekcjonera oraz nazwą i/lub kodem jednostki certyfikującej.

W przypadku żywności przetworzonej może ona być oznaczona jako ekologiczna, jeśli co najmniej 95% rolniczych składników produktu jest pochodzenia ekologicznego. Dopuszcza się 5% udział surowców z rolnictwa konwencjonalnego (załącznik IX do rozporządzenia 889/2008). Dodatkowo na etykiecie przetworzonego produktu ekologicznego powinien być umieszczony wykaż występujących składników, łącznie z substancjami dodatkowymi, termin przydatności do spożycia lub data minimalnej trwałości, wykaz składników alergennych oraz informacja o sposobie przygotowania lub stosowania.

Jak już wspomniano w rolnictwie ekologicznym cały proces produkcji (od pola do stołu) jest ściśle kontrolowany przez jednostki certyfikujące upoważnione przez Ministra Rolnictwa. Dodatkowo w celu ochrony konsumenta przed nieuczciwymi producentami, IJHARS prowadzi kontrole mające wyeliminować z rynku producentów podszywających się pod żywność ekologiczną.

Konsumenci są skłonni zapłacić wyższą cenę za produkty ekologiczne pod warunkiem, że mają one wymagane certyfikaty. Dla współczesnego konsumenta ważny jest nie tylko sam produkt, lecz także cykl produkcji i jego wpływ na środowisko i człowieka. Dziś konsument nie chce anonimowej żywności. Ma większe zaufanie do produktów wyprodukowanych pod nadzorem. Coraz częściej można usłyszeć pytania, skąd pochodzi dany produkt i jak został wyprodukowany? W popularyzowaniu żywności ekologicznej ważną rolę powinny odgrywać media publiczne. Potrzebna jest stała kampania reklamująca „zdrowe” odżywianie, wykorzystująca walory żywności ekologicznej. Dużo korzyści może przynieść także edukacja skierowana do dzieci i młodzieży w szkołach.

Badania wykazały, że dużo jest konsumentów, którzy w ogóle nie zetknęli się z żywnością ekologiczną i słabo orientują się w tym zagadnieniu. Ogólnie jednak świadomość konsumencka mieszkańców naszego kraju szybko rośnie. Współczesny konsument jest coraz bardziej wymagający i szuka autentycznej żywności, nieskażonej środkami ochrony roślin i nawozami. Taką żywnością jest właśnie żywność ekologiczna. Miejscem zakupu żywności ekologicznej może być sklep dyskontowy, lokalne targowisko/bazar, sklepy osiedlowe, samo gospodarstwo ekologiczne, gdzie wyprodukowano żywność, supermarket, sklep specjalistyczny, hurtownie, kiermasze, a także  zakup przez internet lub dostawa bezpośrednio do domu (tzw. paczka od rolnika). Najczęściej kupowanymi produktami są jaja, pieczywo i przetwory zbożowe (np. makarony), sery, jogurty, gotowe wyroby mięsne, przetwory warzywne, a  nawet wino i piwo i inne. Kim są  konsumenci?  Konsumentami żywności ekologicznej są ludzie dbający o zdrowie, dobrze zarabiający, mieszkańcy miast, rodziny z dziećmi z dobrą pozycją zawodową oraz amatorzy tradycyjnej żywności. Głównym motywem zakupu żywności ekologicznej, jest troska o zdrowie i przekonanie, że żywność ekologiczna jest bezpieczna i nie zawiera GMO. Poza tym nie można zapomnieć, że żywność ekologiczna ma wyższą wartość odżywczą, jest w niej więcej witamin i prozdrowotnych substancji. Według ankietowanych pożądanymi atrybutami żywności ekologicznej, to: by była polskiego pochodzenia, żeby opakowanie było przyjazne środowisku i żeby była bardziej dostępna na miejscu (wygoda dokonywania zakupu). Do zwiększenia zakupu żywności ekologicznej konsumenta skłoniłaby większa wiedza nt. żywności ekologicznej jak wpływa na zdrowie. Konsumenci bardzo dobrze oceniają umieszczanie logo na produkcie, który jest gwarancją żywności wysokiej jakości.

Kończąc, można z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć, że mimo pewnej stagnacji w naszym kraju rolnictwa ekologicznego, popyt na ekologiczną żywność w Polsce będzie coraz większy. Wskazuje na  to bardzo dynamicznie rozwijający się światowy rynek  żywności ekologicznej. Wzrastające zapotrzebowanie na produkty ekologiczne wynika z dbałości o zdrowie i środowisko naturalne.

Józef Rusnak