Gatunki wskaźnikowe dla muraw, warunkujące wsparcie w pakietach 4 i 5 programu rolnośrodowiskowo klimatycznego
Działanie rolnośrodowiskowo-klimatyczne przewiduje między innymi, podjęcie zobowiązań, mających na celu ochronę cennych siedlisk przyrodniczych. Szczegółowe zasady warunków realizacji tej ochrony zostały zaplanowane w Pakietach 4 i 5, przewidujących szereg wariantów (od 4.1 do 4.11 możliwych do realizacji dla obszarów Natura 2000 oraz od 5.1 do 5.6., możliwych do realizacji poza obszarami Natura 2000. Zasady te dla poszczególnych wariantów były już przedstawione w poprzednich częściach artykułu. Niniejszy artykuł przedstawia wybrane gatunki wskaźnikowe roślin, jakie występują na murawach i warunkują możliwość przystąpienia rolnika do Wariantu 4.3 lub Wariantu 5.3.
Ze względu na duże zróżnicowanie muraw pod względem zajmowanych siedlisk, a co za tym idzie, występujących na nich roślin, lista gatunków wskaźnikowych jest stosunkowo długa. W artykule tym zostaną wymienione tylko wybrane gatunki, z którymi dość często możemy spotkać się na różnych typach muraw w Małopolsce.
Murawy występujące w naszym kraju wytworzyły się na glebach o dużym zróżnicowaniu pod względem ich pochodzenia i warunków klimatycznych, a szczególnie pod względem uwilgotnienia, temperatur oraz ekspozycji stoków. Decydujący wpływ na ich powstanie miał także od sposób użytkowania runi, który na przykład powodował wyjałowienie gleb. Dlatego szata roślina muraw, jest znacznie z różnicowana. Spotykamy się zatem z murawami kserotermicznymi, napiaskowymi, czy też bliźniczkowymi. W tej części artykułu zostaną przedstawione ważniejsze rośliny wskaźnikowe, muraw bliźniczkowych, pozwalające zakwalifikować zbiorowiska roślinności muraw do Wariantu 4.3 lub 5.3 w Programie rolnośrodowiskowo-klimatycznym.
W wyższych położeniach górskich na łąkach i pastwiskach spotykamy murawy bliźniczkowe. Są one dosyć ubogie pod względem składu gatunkowego w porównaniu z innymi górskimi zbiorowiskami roślinności łąkowej. Dominuje na nich bliźniczka psia trawka (Nardus stricta), od której powstała nazwa tych zbiorowisk. Najczęściej są one ubogie pod względem liczby występujących na nich gatunków roślin naczyniowych, a bliźniczka tworzy na nich zwarte płaty darni, utrudniając rozwój innych gatunków. Dlatego kiedyś była zwalczana, gdyż takie tereny nie były zbytnio przydatne do wykorzystania jako łąki i pastwiska, dając niski plon, mało wartościowej paszy dla zwierząt.
Obecnie szczególnie ceni się bliźniczyska, zwane potocznie psiarami,za ich znaczenie ochronne dla gleb. Zwarta darń bliźniczki psiej trawki skutecznie chroni glebę przed erozją wodną, nawet na stokach o dużym nachyleniu. Tylko te najżyźniejsze murawy bliźniczkowe czasami są bogatsze pod względem składu gatunkowego i wówczas możemy je nazwać bogatymi florystycznie murawami bliźniczkowymi. Jednak w naszym klimacie tego typu zbiorowisk jest stosunkowo mało.
Ze względu na zaniechanie gospodarki pasterskiej w górach murawy bliźniczkowe obecnie zanikają ulegając przekształceniu w inne zbiorowiska roślinne. Dzieje się tak dlatego, że bliźniczyska rozwijały się na glebach ubogich w składniki pokarmowe, co było powodowane intensywnym wypasem w raz z którym składniki te były odprowadzane z bliźniczysk. Obecnie, gdy nie ma wypasu, w glebie co roku gromadzą się pewne ilości składników pokarmowych (szczególnie azotu). Dostaje się on do gleby z opadów atmosferycznych oraz z tzw. opadu suchego Liczne badania dowodzą, że ilości azotu, jakie dostają się w ten sposób co roku do gleby, mogą wynosić nawet 20-25 kg N/ha. Nie są to duże ilości azotu, ale wystarczające do tego, aby na dotychczas jałowych bliźniczyskach zaczęły rozwijać się gatunki roślin, które potrzebują więcej azotu. Najczęściej zbiorowiska bliźniczki psiej trawki przekształcają się w zbiorowiska kostrzewy czerwonej a także w borówczyska. Mogą się także przekształcać w zbiorowiska mietlicy pospolitej zwłaszcza jeżeli zbiorowiska trawiaste są koszone. Początkowo może się nawet pojawiać nieco więcej gatunków roślin, z uwagi na zwiększoną żyzność, ale w dalszej perspektywie sukcesja roślinna będzie zmierzała w kierunku przekształcenia się w zbiorowiska leśne i roślinność łąkowa będzie wypierana przez gatunki leśne, co spowoduje że zanikną całkowicie gatunki typowe dla zbiorowisk trawistych i w konsekwencji obniży się różnorodność biologiczna.
Dlatego ważne jest, aby użytkować rolniczo te zbiorowiska, pomimo że nie jest to gospodarczo opłacalne. Chodzi o to, żeby nie dopuścić do całkowitego zaniku bliźniczysk. Program rolnośrodowiskowy, dając pewne wsparcie za gospodarowanie w tak trudnych warunkach, spowalnia znacznie proces sukcesji leśnej, jednak wydaje się, że bez ściślejszego powiązania ochrony z odpowiednio sterowaną intensyfikacją wypasu proces zaniku muraw bliźniczkowych będzie nadal postępował. Należy pamiętać także o tym, że zbiorowiska te powstały głownie w okresie, gdy występował głód ziemi i gospodarka pasterska była zbyt intensywna, wskutek czego siedliska zostały zubożone ze składników pokarmowych. Dla rolników bliźniczka psia trawka była wówczas gatunkiem, z którym walczono wszelkimi dostępnymi metodami, a mimo to występował on wszędzie tam, gdzie nie radziły sobie inne gatunki, bardziej wymagające pod względem zawartości w glebie składników pokarmowych.
Pomimo ubogiej szaty roślinnej na murawach bliźniczkowych możemy spotkać także bardzo ciekawe gatunki roślin, a wiele z nich zostało uznanych za gatunki wskaźnikowe dla muraw, przy czym nie ma rozgraniczenia dla poszczególnych typów muraw. Wymienię tylko kilka tych najczęściej spotykanych lub stosunkowo łatwo zauważalnych.
Bliźniczka psia trawka (Nardus stricta), nazywana także psiarką, jest byliną z rodziny wiechlinowatych (Poaceae). Występuje w całym kraju ale w górach zdecydowanie częściej. Jej pędy nadziemne, tworzą bardzo gęste kępy, które zrastając się ze sobą tworzą niezwykle gęstą darń. Zatrzymuje się w niej woda, obumarłe części rośliny, darń ogranicza parowanie i chroni glebę przed erozją. Źdźbła psiarki są ulistnione tylko u dołu a w górnej części są okryte łuskowatymi tarczkami. Są ostre gdyż wyrastają na nich w górnej części zadziory. Liście są koloru sinozielonego. W dolnej części, podobnie jak łodyga, pokryte są łuskowatymi okrywami. Mają one sztywną blaszkę liściową, bardzo wydłużoną i ostro zakończoną. Kwiaty są zebrane na szczycie łodygi w jednostronny kłos. Poszczególne kłoski okryte od dołu dwoma plewami. są zbudowane z kilku bardzo ubogich kwiatków, na które składa się niepozorny słupek, trzy pręciki i dwie plewki. Kwitnie w czerwcu. Jest rośliną wiatropylną. Owocem jest ziarniak. Korzenie bliźniczki są bardzo mocne i głęboko wrastają w glebę. Roślina ta może rozmazać się wegetatywnie tworząc rozłogi. Zajmuje siedliska ubogie w składniki pokarmowe tworząc w górach rozległe łany, tzw. psiar. Nie jest rośliną przydatną z punktu widzenia gospodarki łąkowo pastwiskowej z uwagi na niską wartość pokarmową, trudności z koszeniem i omijanie przez zwierzęta podczas wypasu, ze względu na sztywność źdźbeł występujące na nich ostre łuskowate zadziory.
Jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella), jest byliną z rodziny astrowatych (Asteraceae), rozprzestrzenioną w Europie i Azji, ale zawleczoną także na inne kontynenty, do Australia i Ameryki Północnej.
Liście jastrzębca kosmaczka są zebrane w różyczkę odziomkową, podłużne, odwrotnie jajowate, u nasady zwężone, pod spodem z gęstymi, długimi, gwiazdkowatymi, białymi włoskami. Od strony wierzchniej są nagie lub szczeciniasto owłosione. Z katów liści wyrastają rozłogi. Łodyga wyrasta z podziemnego zgrubiałego kłącza ponad różyczkę liściową, zazwyczaj na wysokość około 5-10 cm. Rzadko dorasta do 30 cm. Jest owłosiona. Na jej wierzchołku wyrasta jeden kwiatostan w formie koszyczka. Okrywa koszyczka składa się z równowąskich łusek, które są pokryte gęstymi włoskami. Kwiaty są języczkowe, żółtego koloru, a zewnętrzne mają od strony spodniej czerwonawe smugi.
Okres kwitnięcia występuje w różnych terminach sezonu wegetacyjnego rozciągając się od maja aż do października. Owocem jest niełupka, po przekwitnięciu zawierająca nasionka z puchem. Sa one zebrane w kulisty owocostan (dmuchawiec). Jastrzębiec kosmaczek jest roślina trującą. Jest także wykorzystywany w ziołolecznictwie, działa ściągająco, gojąco, rozkurczowo, wykrztuśnie i moczopędnie. Jest gatunkiem charakterystycznym dla klasy Nardo – Callunetea (nazwa klasy pochdzi od rodzaju Nardus – bliźniczka i rodzaju Calluna – wrzos)
Wrzos pospolity (Calluna vulgaris) jest zimozieloną krzewinką z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Jego korzenie rozrastają się zwykle płytko w glebie na powierzchni podobnej do zajmowanej przez część nadziemną rośliny, po czym wrastają ukośnie lub pionowo w głąb gleby nawet do około 1 metra. Ulistnienie ma skrętoległe, liście pojedyncze, często wiecznie zielone, drobne, czasem szpilkowate. Kwiaty są drobne, dzwonkowate, różowo-liliowe, rzadziej białe, czterokrotne, zebrane w luźnych, jednostronnych wielokwiatowych, rozgałęzionych szczytowych gronach. Są one obupłciowe. Poszczególne kwiaty otoczone są zielonym, 4-listkowym kieliszkiem. Działki kielicha są barwne, długości do 3–4 mm, podobne do płatków korony ale są od nich dłuższe. W każdym kwiatku jest 8 pręcików z ciemnobrązowymi pylnikami oraz 1 słupek z czterodzielną zalążnią. Kwiaty wrzosu wytwarzają nektar, by zwabić owady do ich zapylenia. Owocem wrzosu pospolitego są czterokomorowe torebki kulistego kształtu, zawierające liczne drobne nasiona, barwy czerwono-pomarańczowej.
Ukwap dwupienny (Antennaria dioica), jest bylina z rodziny astrowatych (Asteraceae) Wytwarza płożące się rozłogi. Tworzą się na nich tuż nad ziemią pączki, z których mogą w kolejnych sezonach wyrastać nowe pędy i w ten sposób roślina się odtwarza. Ułatwia jej to przetrwanie trudnych warunków (np. mrozów pod okrywa śnieżną) Rosliny posiadające takie właściwości są określane mianem chamefitów. Natomiast łodyga pędu kwiatostanowego, może dorastać nawet do 20 cm i wzniesiona jest ku górze. Liście ukwapu są pokryte kutnerem, czyli gęstymi poplątanymi włoskami, mającymi za zadanie ochronę rośliny przed zimnem i nadmiernym parowaniem. Kształt liści dolnych jest łopatkowaty, a górnych równowąski. Kwitnie od maja do lipca. Kwiaty pojawiające się na szczytach pędów zebrane są w koszyczki, mają barwę białą lub różową. Ukwap dwupienny jest wyjątkiem w rodzinie astrowatych, ponieważ jest dwupienny - to znaczy, że na jednych osobnikach występują tylko kwiaty męskie, a na innych tylko żeńskie. Koszyczki kwiatostanowe są większe u osobników z kwiatami żeńskimi. Ukwap posiada właściwości lecznicze, które wykorzystywane są w chorobach wątroby. W środowisku naturalnym jest gatunkiem rzadko spotykanym, dlatego został umieszczony na polskiej czerwonej liście, gdzie posiada kategorię NT – bliski zagrożenia. Ze względu na swój ciekawy wygląd i możliwość rozwoju, nawet w trudnych warunkach, jest wykorzystywany w kwiaciarstwie (rabaty i skalniaki).
Rodzaj krzyżownica (Polygala ssp.) z rodzaju krzyżownica najczęściej spotkać możnana murawach bliźniczkowych krzyżownicę polną (Polygala vulgaris), która jest byliną z rodziny krzyżownicowatych (Polygalaceae). Łodyga tej rośliny o długości od 10 do 30 cm jest silnie rozgałęxiona i ulistniona na całej długości pędów. Liście są ułożone skrętolegle, u góry lancetowate, u dołu owalne, zaostrzone. Kwiaty krzyżownicy są przeważnie niebieskie, czasami różowe lub białe, skupione w wierzchołkowych luźnych gron. Kwitnie od maja do sierpnia
Dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), jest rośliną dwuletnią z rodziny astrowatych (Astraceae). Jak wskazuje nazwa najczęściej nie ma łodygi, choć są wyróżnia się w obrębie tego gatunku podgatunek (Carlina acaulis ssp. caulescens), posiadający krótka łodygę.
Jego charakterystyczne liście, pierzaste i powcinane, zakończone kolcami, wyrastają wprost ze zgrubiałego palowego korzenia. Tworzą tuż przy gruncie charakterystyczną i piękną rozetę. Na spodniej stronie liście są słabo pajęczynowate. W środku rozety wyrasta koszyczkowaty kwiatostan, w którym zebrane są rurkowate kwiaty, otoczone łuskowatą okrywą kwiatostanową. Łuski okrywy są na brzegach opatrzone w haczyki. Wewnętrzne łuski są lśniącobiałe i otaczając rurkowate kwiaty tworzą przepiękną całość, do złudzenia przypominając jeden kwiat otoczony rozetą liściową. Owocem jest niełupka zaopatrzona w puch kielichowy. Licznie występując w górach, dziewięćsił bezłodygowy wpisał się trwale swą urodą w kulturę górali, stając się częstym motywem wzornictwa w sztuce ludowej i architekturze, zwłaszcza na Podhalu. Korzeń tego gatunku od dawna był wykorzystywany jako roślina lecznicza o działaniu napotnym, moczopędnym, przeciwgorączkowym i antybakteryjnym ze względu na to, iż zawiera olejki eteryczne, garbniki raz inulinę.
Oprócz typowych psiar, zdominowanych przez bliźniczkę psią trawkę czasami na nieco zasobniejszych w składniki pokarmowe glebach, powstają tzw. bogate florystycznie murawy bliźniczkowe. Nie występują one jednak w naszym klimacie zbyt często. Tam, gdzie powstają najczęściej obserwujemy procesy sukcesji w kierunku łąk mietlicowych. Jest to najczęściej na tych obszarach, gdzie zaprzestano zbyt intensywnego użytkowania pastwiskowego. Pozostała na powierzchni biomasa wzbogaca nieco glebę w składniki pokarmowe i tworzą się nieco lepsze warunki do rozwoju większej liczby gatunków, w tym wielu gatunków kwiatowych. Pojawia się w nich szereg gatunków chronionych np. podkolan biały (Platanthera bifolia), ozorka zielona (Dactylorhiza viridids), kukułka krwista (Dactylorrhiza incarnata), kukułka plamista (Dactylorhiza maculata). kuklik górski (Geum montanum), dziurawiec skąpolistny (Hypericum montanum), dziurawiec czworoboczny (Hypericum maculatum), krzyżownica pospolita (Polygala vulgaris).
Obszar występowania muraw bliźniczkowych (zarówno pospolicie występujących dawniej psiar, jak i tych, które możemy czasem zaliczyć do bogatych florystycznie) znacznie się skurczył i nadal wykazuje tendencję malejącą. Trudno raczej będzie zatrzymać ten proces, a obecne działania jedynie trochę go spowalniają. Tak intensywna gospodarka pastwiskowa w górach, jaka spowodowała ich rozprzestrzenienie raczej już nie będzie prowadzona. Warto jednak zachować te zbiorowiska na niektórych wydzielonych terenach stosując ochronę czynną, gdyż ma to znaczenie głownie ze względów poznawczych pozwalając śledzić kierunki sukcesji przy różnych sposobach gospodarowania.
Murawy kserotermiczne i napiaskowe, ze względu na swą odmienność, wymagają osobnego przedstawienia w kolejnym artykule.
Jacek Kostuch, dn. 30.11.2018 r.