MAŁOPOLSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO
z siedzibą w Karniowicach

fot. Couleur / Pixabay www.pixabay.com

Cebula zwyczajna (Allium cepa) to roślina dwuletnia z rodziny czosnkowatych (Alliaceae). Pochodzi z Azji Środkowej i tam obecnie występuje jeszcze w stanie dzikim. Jest rośliną dwuletnią, ale jest uprawiana jednorocznie. W pierwszym roku wytwarza skrócony podziemny pęd zwany piętką, z którego wyrastają korzenie przybyszowe oraz mięsiste, zbielałe liście. Nad ziemię wyrastają zielone, rurkowate, puste liście zwane szczypiorem. W drugim roku z uśpionych pączków znajdujących się pomiędzy łuskami powstają pędy kwiatostanowe (1-20). Pęd kwiatostanowy dorasta nawet do 2 m wysokości. Kwiatostanem cebuli jest główkowaty baldach, złożony z kwiatów barwy białej lub niebieskiej. Po zapyleniu powstają owoce – trójkomorowe torebki z dwoma trójgraniastymi, czarnymi nasionami w każdej komorze.

W Polsce cebula jest zaliczana do warzyw o największym znaczeniu gospodarczym. Roczne spożycie na jednego mieszkańca wynosi 9-10 kg. Warzywo to ma cenne właściwości lecznicze i kulinarne. Za właściwości zdrowotne cebuli odpowiadają przede wszystkim olejki eteryczne. Zawiera ona również wiele enzymów, które usprawniają trawienie i metabolizm. Cenne składniki mineralne to siarka, żelazo, potas, magnez, fluor, wapń, fosfor, witaminy A, B (B1, B2, B6), C, E, PP, flawonoidy oraz glukokinina, który wpływa na obniżenie poziomu cukru we krwi. Cebula niszczy bakterie, które powodują infekcje skóry, w tym gronkowca złocistego oraz ułatwia gojenie się ran. Sok z cebuli jest naturalnym lekiem na infekcje górnych dróg oddechowych, takich jak zapalenie gardła czy oskrzeli. W kuchni cebula znalazła szerokie zastosowanie, można ją wykorzystywać do surówek i przetworów oraz gotować, smażyć, zamrażać i suszyć.

Wymagania klimatyczno-glebowe

Wymagania glebowo klimatyczne cebuli są duże. Cebula najlepiej udaje się na glebach żyznych, próchnicznych, niezaskorupiających się, wcześnie nadających się do uprawy, dobrze zatrzymujących wilgoć, ale nie podmokłych, klasy bonitacyjnej do IV a. Najbardziej przydatne są gleby: czarnoziemy i czarne ziemie, lessy, piaszczysto-gliniaste oraz mady lekkie i średnie, a nie nadają się gleby bardzo ciężkie, ilaste, podmokłe, piaszczyste, łatwo przesuszające się, silnie zachwaszczone i kamieniste. Warzywo nie toleruje kwaśnego środowiska, dlatego też optymalne pH w glebie powinno zawierać się w przedziale 6,5-7,5.
Cebula ma duże wymagania świetlne. Uprawia się ją w warunkach dnia długiego, który powinien wynosić 15-16 godzin, przy umiarkowanej wilgotności. Brak odpowiedniej ilości światła skutkuje nie wytworzeniem zgrubień, tylko liści.
Następnym ważnym elementem w uprawie cebuli są wymagania cieplne. Minimalna temperatura kiełkowania nasion waha się pomiędzy 5-6°C, a maksymalna 18°C. Po wschodach oraz w okresie intensywnego wzrostu szczypioru najbardziej optymalna temperatura waha się w granicach 12-15°C. Natomiast w czasie formowania cebul, odpowiednia temperatura mieści się w zakresie 16-20°C. Temperatura 20°C i wyższa właściwa jest w okresie załamywania szczypioru i dojrzewania.
Cebula wytwarza wiązkowy system korzeniowy. Słaby system korzeniowy, który może czerpać wodę i rozpuszczone w niej składniki pokarmowe z wierzchniej warstwy gleby powoduje, że cebula jest nieodporna na niedobór wody, w każdej fazie wzrostu, szczególnie w czasie wschodów oraz intensywnego przyrostu cebul. Susza w okresie wschodów oraz  w okresie formowania cebul wpływa niekorzystnie na wysokości i jakości plonu. Nadmiar opadów w końcowym okresie wegetacji może opóźnić dojrzewanie cebuli oraz pogarsza jej jakość i trwałość przechowalniczą.

Przedplon

Cebuli nie należy uprawiać po roślinach z rodziny cebulowatych (cebula, czosnek, por, siedmiolatka), pietruszka, seler, bób, bobik, koniczyna, lucerna, ziemniak, owies). Dobrym przedplonem dla cebuli są: kapustowate (kapusta, kalafior, rzodkiew, rzodkiewka, rzepa, rzepak, rzepik, gorczyca), dyniowate (ogórek, dynia, melon), bobowate (groch, fasola, wyka, peluszka, łubin), pomidor, marchew, buraki, sałata, zboża (pszenica, jęczmień, żyto), kukurydza i facelia. Ze względu na możliwość porażenia przez choroby i szkodniki, cebuli nie powinno się uprawiać po sobie, częściej niż co 4 lata.

Uprawa roli i przygotowanie gleby do siewu/sadzenia

Cebula wymaga bardzo starannego przygotowania pola, szczególnie w uprawie z siewu nasion bezpośrednio do gruntu. Precyzyjny wysiew nasion na odpowiednią głębokość wymaga, aby gleba była wyrównana, pozbawiona kamieni, brył ziemi, resztek roślin. Właściwie przygotowana gleba pod cebulę powinna mieć spulchnioną wierzchnią warstwę do głębokości około 5 cm i zagęszczoną warstwę głębszą. Należy pamiętać, że zbyt częste spulchnianie gleby może prowadzić do jej rozpylenia, pogorszenia struktury, nadmiernego przesuszenia oraz przyspieszenia mineralizacji próchnicy. Ważną zasadą jest, aby nie wykonywać zabiegów uprawowych w warunkach nadmiernej wilgotności gleby lub długotrwałej suszy, gdyż może to prowadzić do jej zbrylenia. Do przygotowania gleby pod siew lub sadzenie cebuli najlepiej używać narzędzi zespolonych, które łączą funkcję glebogryzarki, kultywatora i wału wyrównującego w jednym urządzeniu. Jesienią, po zejściu z pola przedplonu, zaleca się wysiać roślinę poplonową na zielony nawóz, który przyorujemy późną jesienią. Orkę wykonujemy na głębokość 20–25 cm. W przypadku wystąpienia podeszwy płużnej należy zastosować głębosz.

Cebulę można uprawiać trzema metodami: z siewu, z rozsady lub z dymki.

Uprawa z siewu wiosennego

Odmiany cebuli uprawiane z siewu wiosennego, należą do odmian dnia długiego. Nasiona przed siewem powinny być zaprawione. Zaprawianie nasion domowymi sposobami polega na sporządzeniu wywaru (z aksamitki, skrzypu, wrotyczu) lub wyciągu (z czosnku), naparu (z rumianku), roztworu (z nadmanganianu potasu). Nasiona można wymieszać również z popiołem z drzew liściastych lub mączką bazaltową, zalać ciepłą wodą o temperaturze 46-50°C. Można zastosować preparaty biologiczne dozwolone w uprawach ekologicznych, takie jak Polyversum WP, kostki Himal (dawna nazwa Bioczos BR). Optymalny termin siewu cebuli: 5-20 IV.
W gospodarstwach ekologicznych cebulę uprawia się w systemie pasowo-rzędowym, tzn. 3 lub 4 rzędy w pasie o szerokości 135 cm, tak aby była możliwość mechanicznego zwalczania chwastów, bez obawy uszkodzenia roślin cebuli. Nasiona cebuli wysiewa się na głębokość 2-2,5 cm, a po wschodach przerywamy, zostawiając rośliny w rzędzie co 6-8 cm. W zależności od jakości nasion oraz liczby rzędów na zagonie, zaleca się wysiew 4-6 kg/ha. Cebule z tego rodzaju uprawy nadają się najlepiej do przechowywania. W gospodarstwach ekologicznych, ze względu na możliwe uszkodzenia przez śmietkę cebulankę i zniszczenia roślin w czasie bronowania, należy stosować górne granice normy wysiewu nasion.

Uprawa z rozsady

Uprawa z rozsady jest prostsza, jeśli kupimy dobrą ekologiczną rozsadę. Produkcja rozsady jest pracochłonna i nie zawsze udaje się w warunkach amatorskich. Do produkcji rozsady niezbędne jest posiadanie szklarni, tunelu foliowego lub inspektu. Nasiona wysiewamy do skrzyneczek wypełnionych mieszanką ziemi kompostowej i odkwaszonego torfu w II połowie lutego. Do obsadzenia 1 ha potrzeba około 500 tys. szt. rozsady. Należy zatem wysiać około 2,5-3 kg nasion. Temperatura w inspekcje powinna oscylować w granicach 10-15°C, wzrost rozsady trwa 50-60 dni. Po upływie tego czasu, w drugiej połowie kwietnia, gdy rozsada ma po 3-4 liście, przesadza się ją do gruntu. Rośliny  sadzi się co 5-8 cm w pasie 3 lub 4 rzędów o szerokości 135 cm. Korzyści wynikające z tego sposobu uprawy to dobrze wykształcona i wyrównana cebula, plony wyższe i wcześniejsze co najmniej o 2 tygodnie niż z siewu.

Uprawa dymki

Uprawa dymki to najstarsza,i najłatwiejsza i najbardziej tolerancyjna na niesprzyjające warunki klimatyczne i glebowe metoda uprawy cebul. Dobrze jest zaprawić dymkę przed sadzeniem mieszając ją z popiołem drzew liściastych, z mączką bazaltową lub zastosować preparaty biologiczne (Polyversum WP) lub kostkami Himal. Najlepiej sadzić dymkę jak najwcześniej, wiosną końcem marca lub na początku kwietnia, ponieważ nie jest wrażliwa na przymrozki ani na zaskorupianie się gleby. Łatwiej też utrzymać stanowisko bez chwastów, bo cebule szybko rosną. Sadzenie dymki odbywa się ręcznie lub za pomocą specjalnych siewników. Głębokość sadzenia: od 0,5-1 cm. Odległość między rzędami powinna wynosić 20-25 cm, a pomiędzy cebulkami w rzędzie 5-8 cm. Na obsadzenie 1 ha uprawy, w zależności od jej średnicy (zalecana 14-17 mm) oraz zastosowanej rozstawy, ilość może się  wahać od 300 do 2000 kg. Zbiór cebuli z uprawy z dymki jest wcześniejszy nawet o miesiąc od cebuli z siewu i o dwa tygodnie od tej z rozsady. Jednak w porównaniu do tych dwóch metod cebule z dymki są bardziej podatne na choroby grzybowe i najgorzej się przechowują.

Uprawa ozima

Jednym z ważniejszych czynników decydujących o powodzeniu uprawy cebuli ozimej jest termin siewu. Optymalny termin siewu cebuli ozimej mieści się pomiędzy 10 a 25 sierpnia, w wilgotną glebę. Sposób i norma wysiewu jak przy uprawie z siewu wiosennego Do zimy powinna wytworzyć 3-5 liści, w tej fazie jest dość odporna na mróz, nawet do -15°C, ale z okrywą śniegu. Możemy również uprawiać cebulę ozimą z dymki. Sadzimy ją we wrześniu-październiku, a zbieramy już w maju. Największe niebezpieczeństwo w uprawach ozimych cebuli stanowi jednak przemarzanie. Jedną z lepszych metod poprawienia zimotrwałości cebuli z siewu ozimego jest jej przykrywanie bezpośrednio przed nadejściem mrozów włókniną polipropylenową, którą usuwa się wiosną, w połowie kwietnia. Stosowanie okryw jest dozwolone w uprawach ekologicznych lecz problem stanowi jej utylizacja. Przy tej metodzie uprawy, zbiór cebuli wysiewanej jesienią jest wcześniejszy o około 1,5 do 2,5 miesiąca, niż z siewu wiosennego oraz o około 1 do 1,5 miesiąca wcześniej, niż przy uprawie z dymki.
 
Uprawa współrzędna

Najlepszym sąsiadem dla cebuli jest marchew, której zapach chroni cebulę przed atakiem śmietki cebulanki. Dobrymi sąsiadami jest też koper, ogórki, por, buraki, pietruszka, sałata i rzodkiewka.

fot. Jan Pajdzik 

Odmiany

Wybór odmian cebuli uzależniony jest od sposobu uprawy, stanowiska, naszych potrzeb i rynku. Rozróżnia się odmiany ze względu na długość okresu wegetacji, wielkość, kształt, barwę i przeznaczenie oraz  jej odporność na choroby i szkodniki.

W zależności od długości okresu wegetacyjnego uwzględnia się podział na odmiany:
- wczesne (80–100 dni): Golden Spike, Petra,
- średnio wczesne (100–120 dni): Sterling, Rawska, Polana, Kristine, Cymes,
- średnio późne (130-140 dni): Inga, Supra, Wiktoria Skierniewicka, Polanowska Alibaba,
- późne (140-150 dni): Sochaczewska, Wolska, Sława Ożarowska.

Uprawa z dymki: Cymes, Efekt, Kristine, Polanowska, Sochaczewska, Supra, Rawska, Wolska.

Nawożenie

Cebula posiada małe wymagania pokarmowe oraz płytki, słabo rozwinięty system korzeniowy, który ma małą zdolność wykorzystywania składników pokarmowych z gleby. Dlatego do gleby muszą być dostarczone większe ilości składników pokarmowych, niż wskazywałyby na to rzeczywiste potrzeby pokarmowe cebuli. Warzywo to bardzo korzystnie reaguje na nawożenie organiczne, a zwłaszcza obornik. Dawka obornika 30–35 t/ha, w II roku po oborniku. Brak nawozów organicznych można zastąpić nawozami zielonymi lub rozdrobnioną słomą po zbiorze zbóż. Na zielony nawóz zaleca się uprawiać rośliny bobowate takie jak: wyka, peluszka i łubin lub ich mieszanki oraz gorczycę i facelię. Optymalna zawartość składników pokarmowych w glebie: N 90-120 kg; P 60-80 kg; K 160-190 kg; Mg 50-60 kg. Źródłem azotu mogą być również nawozy i środki poprawiające właściwości gleby, dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym. Wykaz prowadzi i aktualizuje IUNG-PIB w Puławach; wykaz zamieszczony jest na stronie: www.iung.pulawy.plimages/pdf/Wykaz - ekologia.pdf

Odchwaszczanie

Cebula jest bardzo wrażliwa na zachwaszczenie. Rywalizacja pomiędzy cebulą a chwastami jest bardzo długa i trwa aż 10-12 tygodni. Wypalanie chwastów wykonuje się 8–10 dni po siewie. Tuż przed wschodami lub po wschodach (jeżeli cebula jest bardzo gęsta) można stosować bronę chwastownik. Zabiegi mechaniczne wykonuje się w międzyrzędziach (opielacz z gęsiostópkami). Odchwaszczanie ręczne zalecane jest 2–3 razy.

Nawadnianie

W związku ze słabo rozwiniętym systemem korzeniowy, cebula jest wrażliwa na niedobór wody w glebie w każdym okresie wzrostu. Braki wody w jakiejkolwiek fazie wzrostu powodują obniżenie plonu. Zapotrzebowanie na wodę w okresie wegetacji warzywa wynosi 350–500 mm. Podczas nawadniania należy zwrócić uwagę, aby nie moczyć samych roślin, ponieważ sprzyja to rozwojowi chorób i szkodników.

Zbiór i przechowywanie

Cebulę wykopuje się, gdy ok. 70-80% roślin na plantacji ma załamany szczypior, przy czym 3-4 liście na każdej roślinie są jeszcze zielone. Nie należy czekać ze zbiorem aż do zupełnego zaschnięcia szczypioru, ponieważ może dojść do ponownego ukorzenienia się cebuli, co powoduje skrócenie okresu przechowania oraz wcześniejsze wyrastanie szczypioru. Najlepiej zbierać cebulę w dni pogodne, słoneczne, aby mogła doschnąć na świeżym powietrzu. Jeśli jest ładna pogoda, możemy wyrwaną cebulę pozostawić do doschnięcia na kilka dni na polu, możemy ją też suszyć w ażurowych skrzynkach lub luzem w przewiewnym miejscu.  Szczypior obcinamy dopiero wtedy, gdy cebula całkiem wyschnie. Dobrze wyschnięta cebula powinna być twarda, a jej delikatna papierowa skórka powinna być mocna i zwarta na całej powierzchni główki. Najodpowiedniejszym miejscem do przechowywania cebuli jest pomieszczenie suche (wilgotność do 75%), o temperaturze 2° C, tj. strych, wiata, piwnica, przechowalnia.

Mirosława Rogacz, dn. 2.11.2020 r.

Opracowano na podstawie:
1.    Warzywa w uprawie ekologicznej, Skierniewice 2018 r. - prof. dr hab. Stanisław Kaniszewski
2.    Dobór odmian warzyw do uprawy ekologicznej 2018 r. – Anna Szafirowska
3.    Uprawa warzyw metodami ekologicznymi na różnych typach ściółek 2010 r. - Magdalena Kibler
fot. nr 1: fot. Couleur / Pixabay www.pixabay.com