MAŁOPOLSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO
z siedzibą w Karniowicach

Podstawowym priorytetem rolnictwa ekologicznego, zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91), jest zapewnienie odpowiedniej jakości produktów, a nie maksymalizacja produkcji.

Rolnictwo ekologiczne to taki system gospodarowania, w którym produkcja roślinna i zwierzęca w obrębie gospodarstwa powinna dążyć do zrównoważenia. Nie powinna przy tym naruszać równowagi przyrodniczej i powinna dbać o zachowanie istniejących zasobów naturalnych, a nawet podejmować starania o poprawę ich jakości. Szczególną uwagę należy zwrócić na dbałość o glebę oraz wodę.

Troska o wysoką jakość produktów, wytwarzanych w systemie rolnictwa ekologicznego, ukierunkowuje na funkcjonowanie gospodarstw w cyklu zamkniętym: gleba – roślina – zwierzę, z zachowaniem dużej samowystarczalności to priorytet.

Realizacja wymienionych priorytetów nie może się udać bez przyjęcia założenia, że pastwisko jest podstawą żywienia zwierząt, a szczególnie przeżuwaczy. Niestety zagadnienie to nadal nie jest chyba nadal wystarczająco doceniane. Chociaż systematycznie wzrasta zapotrzebowanie na produkty wysokiej jakości, jakich może dostarczyć ekologiczny system produkcji, to również  systematycznie kurczy się powierzchnia pastwisk w naszym kraju. W roku 1985 było w Polsce około 1,5 mln hektarów pastwisk, z których w 2016 roku zostało  około 396,5 tysięcy ha, a w 2018 roku 395,4 tys. ha.  Oznacza to, że wraz z ubytkiem powierzchni pastwisk kurczą się potencjalne możliwości prowadzenia produkcji zwierzęcej w sposób zrównoważony, bez naruszania równowagi przyrodniczej i starania o zachowanie zasobów naturalnych, do czego pastwisko jest niezbędne. Wypas jest najczęściej stosowany w gospodarstwach ekologicznych i małych gospodarstwach o średniej wydajności. Trzeba zatrzymać te niekorzystne tendencje z kilku ważnych powodów:

Jednym z nich jest koszt produkcji paszy. Zielonka pastwiskowa  jest najtańszą paszą dla zwierząt przeżuwających. Koszt produkcji siana jest o 77% wyższy, a koszt produkcji zielonki z gruntów ornych o 143%. W tym zestawieniu jeszcze droższa jest produkcja ziarna na paszę, bo aż 250%. Zatem pastwiskowe żywienie jest ekonomicznie uzasadnione, co poprawia konkurencyjność produktów zwierzęcych, pochodzących od zwierząt żywionych w oparciu o pastwisko.

Niezwykle ważną i chyba nie dającą się przecenić zaletą paszy pochodzącej z pastwiska jest jej wysoka jakość, wynikająca z bogactwa gatunkowego roślin tworzących ruń. Różnorodny skład botanicznym tworzy ruń, w której obok licznych gatunków traw występują rośliny bobowate oraz inne dwuliścienne z wieloma gatunkami ziół a nawet niekiedy chwastów. Taka pasza jest bardzo wartościowa, gdyż jest bogata w różne składniki pokarmowe. Białko pochodzące z pastwiska ma bardzo korzystny skład aminokwasowy. Są także w niej liczne makro i mikroelementy, witaminy oraz NNKT (niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe), a także wiele innych cennych związków. Pasza z pastwiska ma bardzo korzystne proporcje pomiędzy białkiem, związkami węglowodanowymi i włóknem surowym, co sprawia ze jej strawność jest wysoka, wynosząca około 70–80%. Zioła w niej występujące zawierają wiele substancji czynnych, które korzystnie wpływają na przemianę materii zwierząt i mają różnorakie działania terapeutyczne. Są wśród nich takie substancje jak witaminy, alkaloidy, estrogeny, karoten i wiele innych, korzystnie wpływających na zdrowie zwierząt i jakość uzyskiwanych od nich produktów (mleka i mięsa).

Następnym istotnym powodem dla którego zwierzęta koniecznie powinny przebywać na pastwisku, jest troska o odpowiedni dobrostan zwierząt, który jest jednym z głównych celów rolnictwa ekologicznego, obok jakości i bezpieczeństwa żywności, a zarazem nieodzownym warunkiem do uzyskania z produkcji zwierzęcej żywności najwyższej jakości. Dobrostan polega na utrzymywaniu przez producenta zwierząt w taki sposób aby zapewnić im zdrowie i możliwość przejawiania naturalnych zachowań. W rolnictwie ekologicznym preferuje się zdecydowanie system pastwiskowy. Zapewnia on zdecydowanie poprawę kondycji i zdrowotności zwierząt poprzez zaspokajanie przez nie swoich potrzeb w sposób najbardziej naturalny. Zwierzęta korzystające z pastwisk dłużej żyją. Bezpośrednie pobieranie paszy umożliwia zwierzętom wybór tych gatunków, które najbardziej im odpowiadają. Instynktownie  wyszukują one w runi oraz pobierają z niej te gatunki, które w danym momencie mają dla nich znaczenie lecznicze jak  przywrotniki (Alchemilla sp.), koniczyny (Trifolium sp.), krwawnik pospolity (Achillea millefolium), babka lancetowata (Plantago lanceolata), kminek lekarski (Carum carvi), mniszek lekarski (Taraxacum officinale), brodawnik jesienny (Leontodon autumnalis) cykoria podróżnik (Cichorium intybus) i wiele innych. W różnych okresach sezonu pastwiskowego zapotrzebowanie na pobieranie określonych ilości różnych gatunków roślin o działaniu terapeutycznym, występujących w runi pastwiskowej zmienia się w znacznym stopniu.

Oprócz taniej, dobrze przyswajalnej i bogatej w składniki pokarmowe paszy, zawierającej naturalne terapeutyki, żywienie pastwiskowe pozwala zwierzętom korzystać w pełni z ruchu na świeżym powietrzu i korzystnego działania promienia słonecznych. Wszystko to powoduje, że minimalizujemy zagrożenia wystąpienia chorób zwierząt, a tym samym  kosztów poniesionych na ich leczenie. Jako przykład można podać znacznie mniejszą zachorowalność krów mlecznych na mastitis czy kulawiznę, nawet przy krótkotrwałym dostępie zwierząt do pastwiska.

Trzeba także pamiętać, że liczne zioła występujące w runi pastwiskowej muszą być w odpowiedniej proporcji z trawami i roślinami z rodziny bobowatych (dawne motylkowate). Zgodnie z zasadą, że każde lekarstwo może zaszkodzić, gdy jest w nadmiarze lub odwrotnie,  że prawie każda trucizna może być lekarstwem, gdy podawana jest w niewielkiej i odpowiedniej ilości, właśnie ta proporcja poszczególnych składników runi odgrywa szczególnie istotą rolę. Instynkt zwierząt pozwala im najczęściej dostosować pobierane ilości specyficznych substancji do zapotrzebowania na nie w danym momencie. Ale jest tak tylko wówczas, gdy pozwalają na to właściwe proporcje udziału poszczególnych gatunków w bioróżnorodnej runi.  Na przykład, gdy ruń będzie opanowana przez jaskry (Ranunculus acris oraz  R. repens), to będzie to niekorzystne ze względu na występujące w nich substancje toksyczne. Również zbyt duże ilości ostrożenia polnego (Cirsium arvense), stokrotki trwałej (Bellis perennis), szczawiu tępolistnego (Rumex obtusifolius), a nawet gatunków posiadających walory lecznicze, np. pokrzywy zwyczajnej (Urtica diouica) czy mniszka pospolitego (Taraxacum officinale) zwyczajnego zachwaszczają pastwisko.   Najkorzystniej jest, gdy  w runi pastwiskowej trawy mają około 60% udziału w runi pastwiska i występują w niej gatunki o wysokich walorach paszowych jak życica trwała, kostrzewa łąkowa, kostrzewa czerwona,  wiechlina łąkowa, wyczyniec łąkowy, kupkówka pospolita, mietlica pospolita czy stokłosa bezostna z trawami o mniejszym znaczeniu paszowym jak, tomka wonna,  drżączka średnia, kłosówka wełnista,  kłosówka miękka.

Obok nich znaczący powinien być udział roślin bobowatych, wśród których bardzo pożądana  jest koniczyna biała, której powinno być około 20 – 30 %. Udział ziół powinien się kształtować na poziomie około 10% natomiast udział chwastów nie powinien przekraczać 10%.

Trzeba także zwrócić uwagę, że nadmierne występowanie ziół w runi pastwiskowej powoduje, że znacznie obniża się plon zielonki pastwiskowej i wówczas po przekroczeniu pewnej granicy udziału w runi, nawet pożądane zioła stają się chwastami, np. mniszek pospolity. 

Na pastwiskach użytkowanych systemie ekologicznym mamy stosunkowo ograniczone sposoby do pozbycia się niepożądanych chwastów. Aby nie dopuścić do nadmiernego zachwaszczenia pastwisk musimy odpowiednio użytkować pastwiska poprzez odpowiednią obsadę zwierząt pozwalającą na racjonalne wykorzystanie runi oraz obciążenie (ilość zwierząt w jednym czasie) zapobiegające  nadmiernemu wypasieniu.  Należy także koniecznie zadbać o regularne i terminowe nawożenie  pastwisk nawozami naturalnymi. Należy stosować nawożenie odpowiednio przefermentowanym obornikiem czy gnojowicą. Nie mniej ważne są odpowiednio  prowadzone zabiegi pielęgnacyjne, a szczególnie wykaszanie niedojadów i niedopuszczanie do rozsiewania się uciążliwych chwastów (np. szczaw tępolistny,  barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi), ostrożeń polny (Cirsium arvense)  czy śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa) i inne. Można także prowadzić podsiew pożądanych gatunków, np. traw o wysokich walorach paszowych, przy czym powinny to być odmiany półintensywne i ekstensywne ze względu na ich znacznie lepsze dostosowanie do lokalnych warunków siedliskowych i większą odporność. Należy także podsiewać regularnie pastwiska  gatunkami należącymi do rodziny bobowatych, a szczególnie koniczyną białą.

Należy jednak zastrzec, że na pastwiskach w gospodarstwach ekologicznych, na których realizowane jest działanie rolnośrodowiskowo klimatyczne, w zakresie ochrony cennych siedlisk przyrodniczych Pakiet 4 oraz 5, bezwzględnie nie należy podsiewać pastwisk. Utrudnia to utrzymanie runi pastwiskowej o wysokich walorach paszowych. Jednak w tym wypadku priorytetem jest zachowanie różnorodności biologicznej i ochrona występujących tam gatunków flory lub fauny. Z tego tytułu przysługuje pewna rekompensata finansowa za utratę części plonu i tym samym ograniczenie możliwości produkcyjnych gospodarstwa, które realizuje zobowiązanie rolno-środowiskowo-klimatyczne.

Jacek Kostuch, dn. 9.04.2020 r.

fot. Peggychoucair / Pixabay